Mijn fietstocht naar Rome begint voor mij als een ’tour of duty’ door een ver verleden met als eerste tussenstop de zwaar verontreinigde site van de intussen gesloopte asbest-cementfabriek van Mollith-Johns Manville-Balmatt aan het kanaal te Mol Donk. Bijna veertig jaar geleden draaide ik daar eindeloze drieploegendiensten aan de lopende band in de lakspuiterij waar op maat gebroken asbest-cement leien of golfplaten gelakt werden met verf op basis van giftige oplosmiddelen.

Om de kloktijd te doden binnen een wolk van lawaai restte mij enkel hoofdrekenen, liedjes en verhalen herhalen. Tijdens de aflos voor een drink- en plaspauzes bood ‘Het Volk’ van de ploegbaas – tevens ACV syndicaal afgevaardigde – met de columns van kanunnik De Swaef en Heer Bommel van Marten Toonder soelaas.
Asbestvezels werden in die jaren zeventig van de vorige eeuw nog als onovertroffen voor sterkte en vuurbestendigheid van bouwmateriaal gepromoot.

Intussen resten van die reputatie enkel nog blackfields en kankers van de long-, buik- en hartvliezen. Melk werd gratis verstrekt en menig jong gepensioneerde werkmakker werd vroeg begraven.

Langs de Rozenberg voert ons peddelwerk naar de oude Glaverbelsite – nog steeds in bedrijf maar lang niet meer zoals in de hoogtijdagen van het dubbel glas. De Casino als Biedermeyerruïne ligt tegenover de glasfabrieken te wachten op enig erbarmen. Midden de jaren zeventig waren politieke dromen van een maakbare betere wereld nog geen nachtmerries. Althans niet voor ons.

Waar konden we ons beter proletariseren dan in het aftandse industriële miserabilisme van de Kempen? Als kleinburger schuldbewust universitaire aula’s inruilen voor stakingspiketten en fabrieken zou ons een andere kijk op de werkelijkheid bezorgen. Door leven en werken onder het proletariaat zou ons denken immers nog op de valreep als staal worden gehard.
Aan de oude Vieille Montagne zinksmelterij van Balen Wezel die intussen Nyrstar heet, voert het iconische bruggetje uit ’Groenten uit Balen’ over het kanaal naar Beverlo.

Van de nog oudere PRB - Poudreries Réunies de Belgique – herinner ik me de zaligspreking van een oude arbeider dat je van nitroglycerine wel hoofdpijn krijgt maar dat zink en lood van bij de buren de zoete dood heet.

Op het immense terrein werden springstoffen gefabriceerd in lange rijen bunkers. De vaatverwijdende effecten van de nitroglycerine voerden na ieder weekend tot misselijkheid en overgeven boven de mengmolen met schietkatoen. Alternatief werk was het frezen van de kopstukken voor de ontstekers bij vers afgevulde mortiergranaten die in die tijd met andere zware munitie in treinladingen naar Afrika verscheept werden. Het drogen van schietkatoen was een eenzame job naast een steeds met water gevuld bad in openlucht. Voor het geval er toch een vonk zou ontstaan.

Het bedrijventerrein is intussen ontmanteld. De vroegere Buskruitstraat heet nu Japanse Kersenlaarstraat en de failliete ’Poeier’ maakte plaats voor Ajinomoto OmniChem, een Japans chemisch bedrijf.

Proletariseren was ook een vlucht uit de werkelijkheid: nostalgie naar een vermoede solidariteit uit een imploderend industrieel verleden. Het werd nog kunstmatig in leven gehouden als principiële hoop op een betere toekomst. De wil tot verandering werd luidruchtig gekoesterd in de directe rede.

Langs het kanaal voert een verhard jaagpad mijn fiets tot in het centrum van Leopoldsburg. Als militair aanvoerkanaal deed het een eeuw lang dienst voor het kamp van Beverlo.
De omgeving van de militaire bakkerij vind ik niet meer terug. Tijdens onze legerdienst als chauffeur zware vrachtwagens voor de Logistiek van de Landmacht voerden we nochtans iedere werkdag grote ladingen brood naar de kantines troep en de mess off en ooff van kazernes van Herentals tot Beveren. In onze thuiskazerne aan de Lange Leemstraat te Antwerpen dienden we als chauffeurs te eten in de kantine troep van het militaire hospitaal. Vandaag huist in die oude kapel een gastronomisch restaurant.

Fietsen naar het verleden leidt ook langs de NV Kolenmijnen van Beringen waar het oude hoofdgebouw tot Vlaams mijnmuseum gerenoveerd werd. Langs de betonnen koeltorens wordt nu een subtropisch zwembad geconstrueerd.

Casino en cité ogen hier veel beter en mooier dan die van Mol Gompel. De enorme katholieke mijnkathedraal met een kloostergang als mijnpijlers staat er verkommerd bij. Schuin achter de Roomse kerk torenen de dubbele minaretten van de grote Fatihmoskee boven de omgeving uit. Blauwe, oranje en rode verkiezingsborden met kandidaten uit het eigen volk kleuren het zwart witte strepenpatroon van het gebedshuis.

In Turkije zijn intussen ruim 300 mijnwerkers dood gebleven door een brand na de ontploffing van een transformator in de mijn van Soma. Wellicht zijn er nog meer doden door de vele Syrische kompels die illegaal aan de slag waren in de mijn. Ondergrondse mijnarbeid was en is nog steeds erg gevaarlijk.

Destijds klonk in de Kempense Steenkoolmijnen een jaarlijkse dodentol van één op duizend kompels gebruikelijk. Sommige experts hopen op een andere en veiligere arbeidsorganisatie in de mijnen. Met de stijgende energiebehoefte verdubbelde de steenkoolproductie in de wereld na de sluiting van de Kempense mijnen. In economische opmars hebben landen en hun leiders geen oren naar broeikasverhalen.

Met de vraag naar steenkool stijgt het aantal arbeidsongevallen. Volgens Lander Vermeerbergen, organisatiesocioloog bij het Centrum voor Sociologisch Onderzoek aan de KU Leuven, heeft dat vooral te maken met arbeidsdagen van zestien uur zonder weekend of rust in wisselende dag- en nachtshiften. Oververmoeidheid leidt tot zware ongevallen. De hiërarchische structuur in een mijnbouworganisatie maakt het ongevallenrisico alleen maar erger. Toch bleek reeds uit onderzoek in 1951 dat meer beslissingsmacht bij de mijnwerkers zelf tot minder zware ongevallen leidt.

Zeker ondergrondse steenkoolwinning vereist enorme logistieke infrastructuur die niet kan ontwikkeld worden door individuele mijnwerkers aan het front, in de pijlers of gangen, laat staan de schachten. In kleinschalige (illegale) mijnen vallen misschien minder slachtoffers – voor zover ze al bekend gemaakt worden – wegens minder kompels met een veel lagere productie. Bovendien is het in grote industriële mijnen in veel landen voordeliger om massaal gebruik te maken van goedkope handenarbeid. Bij grote ongevallen, zoals aardbevingen, instortingen, water, gas en branden laten veel mijnwerkers het leven wegens geen weg terug.

Ondergrondse energieproductie uit kolen kan perfect met een minimum aan mijnwerkers ter plekke. Maar dat zal nooit gebeuren zolang goedkope kompels op grote schaal kunnen aangevoerd worden en hun veiligheid en gezondheid niet hoeft geteld te worden. Niet in Turkije, niet in China of Vietnam, laat staan in Zuid-Afrika, de V.S., Rusland of Oekraïne.
Daar reikt wat elders een industrieel verleden was nog vol hoop naar een grote toekomst.

Glück auf!

„Japanners denken veel aan het verleden, maar voor hen is dat een onuitputtelijke bron van geluk. Natsukashii betekent dat je gelukzalig terugblikt op aangename herinneringen die je steeds opnieuw en naar eigen believen kunt ophalen. Zo is het verleden ook nooit helemaal voorbij. Dat is veel intelligenter dan hoe wij in het Westen omgaan met wat achter ons ligt. Bij ons is het verleden iets wat tot droefenis inspireert. Want ofwel was het verleden zelf ongelukkig en daar kun je alleen maar wanhopig van worden. Ofwel was het verleden gelukkig en ook dat maakt ons somber want het is voorbij. Dat is idioot, want zo zijn we altijd ongelukkig.”

Vorige week dinsdag stierf de 38-jarige Clayton Lockett na een mislukte injectie met medicijnen waarvan verwacht werd dat ze dodelijk waren. Omdat de naald niet correct in de ader zat, verspreidde het gif zich pijnlijk rond de ader en onvoldoende in de bloedsomloop. Pas na een lange doodsstrijd stierf de veroordeelde aan een hartaanval. De volgende kandidaat voor de letale injectie werd voorlopig weer naar de dodencel gebracht omdat de staat Oklahoma in die omstandigheden geen grondwettelijk vereiste pijnloze executie kon uitvoeren.

De tweede mislukte executie dit jaar in de VS was naar verluidt het gevolg van het niet verkrijgbaar zijn van de optimale medicijnen: barbituraat maakt bewusteloos, curare verlamt de ademhalingsspieren en kaliumchloride stopt zo nodig nog het hart. Europese bedrijven die thiopental aanmaken weigeren dit nog te verkopen aan de VS wegens gebruik bij de uitvoering van de doodstraf. Daarom zouden de Amerikaanse gevangenissen op zoek moeten naar vervangingsmiddelen, waardoor dit medisch geklungel.
Klinkt geweldig toch? Maar het is je reinste onzin. 

Qua respect voor patenten was de VS niet te beroerd om in de strijd tegen de vermeende anthrax epidemie met poederbrieven na ’nine eleven’ het Bayerpatent op ciprofloxacilline te breken. Bruikbare barbituraten bestaan bovendien reeds veel langer en worden ook voor dieren gebruikt. Het gaat hierbij eerder om een ingewikkelder proces: dat van het bespelen van de publieke opinie.

Op 7 december 1982 werd voor het eerst in de Amerikaanse geschiedenis de doodstraf uitgevoerd met een injectie op Charles Brooks jr. Minstens twee artsen werkten mee aan de uitvoering van deze doodstraf.
De American Medical Association (AMA)verklaarde toen: ‘Het toedienen van een lethale injectie als middel om het leven van een veroordeelde te beëindigen kan niet worden beschouwd als behorend tot de geneeskundige praktijk. Artsen dienen zich hier niet mee in te laten’.

Wijlen de Belgische Dr. André Wynen verklaarde de dag nadien als secretaris-generaal van de World Medical Association (WMA) dat zijn organisatie op 29 september 1981 te Lissabon stelling had genomen ‘dat geen arts kan worden verzocht hieraan actief deel te nemen en dat als enige rol voor de arts is weggelegd het vaststellen van de dood, nadat de Staat de doodstraf heeft uitgevoerd.’

Vandaag worden artsen niet alleen geacht patiënten pijnloos en professioneel te begeleiden bij ziekte en ongevallen, de medische discipline van pijnbestrijding en spierverslapping wordt ook gesommeerd om de problemen van de strafuitvoering op te lossen. Nochtans gaat de staat over de strafuitvoering en daarvan dienen artsen zich verre te houden. Anders overtreden zij de belangrijkste vertrouwensbasis van het medisch handelen: ’primum non nocere – voor alles doe geen kwaad’.

Strafuitvoering – zeker die van de doodstraf – past in een strategie om de wet of de macht te handhaven. Dat is van alle tijden.

Bij de Spartanen werden koningen en wie tekortschoot in zijn opdracht in een maanloze sterrennacht gedood door de eforen terwijl ze zwijgend naar een vallende ster aan de hemel keken. Deze priesters hadden zichzelf benoemd tot de allerhoogste opzichters en helers van de de belangen van de stadstaat.
Moderne dictaturen kiezen ook voor het discreet laten verdwijnen van tegenstanders of ondermijners van hun gezag. Onzekerheid versterkt immers de angst voor het politbureau.

Eens terug op Ithaka doodde Odysseus de vrijers van Penelope met pijl en boog, waarna hij zijn zoon een scheepstouw van de grote zuil tot aan een koepel strak liet trekken, net hoog genoeg dat niemand de grond met de voeten zou kunnen raken. De dienstmaagden die met hen geheuld hadden ’hielden hun hoofden in het gelid en om alle nekken knelde de strop ontzettend tot aan het einde. En ze spartelden wat met hun voeten, maar niet erg lang meer.’ (Homeros’ Odysseia)
In Iran is een vergelijkbare vorm van ophanging aan spoorstaven die met moderne kranen gehesen worden, nog steeds populair als een gemechaniseerde uitvoering van de doodstraf. 

Meester Frantz Schmidt (1554 – 1634) had meer professionele overredingskunst nodig om als beul van Nürnberg samen met de ter dood veroordeelde de smalle ladder te beklimmen naar de galg.
Vergiftigen, onthoofden, verdrinken, verbranden, wurgen, kelen, radbraken en vierendelen, vallend verhangen of het vuurpeloton waren in het verleden beproefde uitvoeringsvormen.

In 1789 pleitte Dr. Joseph-Ignace Guillotin voor een meer humane executiemethode dan het zwaard voor de adel en de strop voor het volk. Een andere arts, Dr. Antoine Louis, chirurg, ontwikkelde de guillotine die in 1792 voor het eerst werd gebruikt.
In 1881 lanceerde een tandarts uit New York, Alfred Southwick, het idee om elektrische stroom te gebruiken bij het voltrekken van executies wegens het dan onmenselijk geachte verhangen. De eerste uitvoering van de doodstraf met een elektrische stoel gebeurde in 1890 met vijftien artsen als getuigen.

De uitvoering van de doodstraf hield duidelijk gelijke tred met de stand der (medische) wetenschap zoals ook de houding waarin een mens geëxecuteerd wordt. In de loop der eeuwen veranderde die van staan of knielen tot zitten en vandaag in de VS bij voorkeur liggend zoals op een operatietafel. Het verhoopte effect op de publieke opinie en potentiële misdadigers bepaalt het publieke karakter en de spektakel waarde van het type uitvoering. Met het betrekken van medici bij martelen en het uitvoeren van de doodstraf hoopt de staat zich te kunnen bedienen van een aureool van professionalisering. Artsen zorgen zo als moderne eforen voor een snelle, schone en stille uitvoering van de doodstraf die het daglicht schuwt.

Vandaag wordt de doodstraf nog in achtenvijftig landen toegepast, het meest in China en Iran, maar ook in de Verenigde Staten en Japan die zich graag als een liberale democratie presenteren. Amerikaanse juristen becijferden dat de laatste 45 jaar minstens vier procent van alle geëxecuteerden in de VS helemaal onschuldig was.

De Italiaanse filosoof Cesare Beccaria betoogde in zijn ’Dei delitti e delle pene - Over misdrijven en straffen’ uit 1764 dat de beste vorm van bestraffen die is met het grootste effect voor de minste belasting. Beccaria vond dat de wreedheid van een straf minder preventief effect sorteert dan de onmogelijkheid een straf te ontlopen. Vooral wanneer die straf snel aansluit op het misdrijf. De doodstraf was volgens hem zinloos wegens onomkeerbaar en snel voorbij. Het uitvoeren van de doodstraf leidt tot minder empathie en moet als machtsmiddel vaak tirannie ondersteunen. Lange tot levenslange gevangenisstraffen met dwangarbeid zag hij als afschrikwekkender vanuit het standpunt van de overige burgers.

Of Cesare Beccaria’s toenmalige baanbrekende visie een succesvolle benadering heeft opgeleverd, valt na 250 jaar enigszins te betwijfelen. De HBO tv serie „Oz” (Oswald State Correctional Facility) betrekt de kijker bij het deprimerende spel en de regels in de behoorlijk afschrikwekkende setting van een hoogbeveiligde gevangenis in New York State. Wie niet mee beweegt in het spel om de macht onder de bajesklanten, wordt afgeslacht. Dat geldt evenzeer voor wie al jaren op deathrow zit te wachten. Wie morele illusies uit de buitenwereld graag hooghoudt, gaat ten onder in ”OZ”. Al komen de gevangenen er precies terecht door inbreuken op die codes. Ook langdurige gevangenisstraffen spelen zich af in een relationele setting die de maatschappij buiten spiegelt.

“Love sucks. There’s nothing to be gained from your pains, except more pain” Augustus Hill, Prisoner of Oz #95H522

Naarmate de jaren meer vat op ons krijgen, lopen ook wij ruggelings onze toekomst tegemoet, weg van deze wereld.
Nu dit besef in woord ook werkelijkheid wordt, biedt de terugblik op al onze dromen, keuzes, vergissingen en licht in de duisternis een rustige vastheid die voor vele patiënten én mijzelf afscheid nemen draaglijk moet houden.

Een decennium geleden heette het medische veldwerk voor mij ook wel huisarts in ballingschap. Het was toen vanuit Turnhout een sprong in de duisternis waar je als asielzoekend dokter in Rotterdam jaren nodig hebt om de knepen van de politieke en administratieve besluitvorming te doorgronden.
Gelukkig blijken mensen overal vergelijkbare noden te hebben, met name aan de ander, het luisterende oor, de blik, de aanraking en een bruikbaar advies.
Grootschalige preventieve onderzoeken en check ups met wetenschappelijke aanbevelingen verleiden eerder gelovigen in vaste rituelen of neurotisch becijferde zekerheden. En ze pluimen de zorgverzekering.

’Wetenschappelijk’ bloeit intussen in pers en volksmond tot een kwaliteitsmerk. Maar de wankele tijdsgebonden fundering van die pretenties worden licht vergeten, zelfs vlakaf genegeerd.

Gedragsonderzoek bij apen door de Nederlandse bioloog Frans de Waal heet tegenwoordig zelfs wetenschappelijk relevant voor mens en maatschappij.
Onderlinge afgunst bij mensapen wordt dan de basis voor socialisme 2.0 zoals verongelijkte jaloezie ooit de sociaaldemocratie vleugels gaf.
En dat terwijl menselijke beschaving precies het overstijgen hiervan inhoudt.
Sommige ’Topdokters’ uit de gelijknamige tv-serie presenteren handel in valse zekerheden als de essentie van geneeskunde. Daarmee lijmen ze graag angstige patiënten en hopen ze hun eigen faam te behoeden voor de tand des tijds.

Nochtans speelt toeval – ook in geneeskunde – vaak een grote rol bij succes.
Wie toeval erkent, geniet ook meer vrijheid en kan helpen met speelse dynamiek problemen te hanteren, ook voor zichzelf.

In een Rotterdamse achterstandswijk leer je als allochtoon met een taal als van hun oude opa dat patiënten jou als huisarts uitkiezen. En niet omgekeerd al zou je dat misschien graag willen. Meer nog, niets blijkt wat het op het eerste gezicht lijkt.
Theoretische politieke en morele standaarden van gelijkheid, vrijheid en broederlijkheid die ik decennialang hanteerde, bleken amper bruikbaar in de rauwe werkelijkheid van vermeende en echte asielzoekers, avonturiers, overlevenden van oorlogen, getraumatiseerde eenzamen, zwakken, zieken en wanhopigen. Als huisarts word je ook door die patiënten mee gevormd. Zelfs wanneer je al decennia gepokt en gemazeld bent in het vak.

Ouder worden betekent ook afstand verwerven en dus met meer overzicht kunnen terugkijken. Ouder worden is afscheid nemen, je keuzemogelijkheden verkleinen.
Je kan je te weer stellen tegen de grote krimp. Of je kan accepteren dat je vermeende kracht en wankele wijsheid ideële brandstof was voor je eigen drive.

De wanhoop die je vermoedde bij de ouden uit je eigen jeugd wordt draaglijk door schoonheid die glanst door meer afstand in tijd.
Oudere huisartsen zijn bewaarders van verhalen die kunnen helpen om de wereld en het leven van mensen anders te bekijken.

Ze maken de schoonheid van de scherven, die onvolmaakte spiegeling, lichter om dragen. In de spiegel schemer je zelf nog tussen de schaduwen van wie je voorgingen.
Als veerman Charon aan de Styx bewaken we het sterven.
We begeleiden de schimmen op hun verzoek.

De Rwandese president Paul Kagame had de karwats van schuld en boete voor de ruim 800.000 doden nog eens flink laten neerkomen op de ongemakkelijke ruggen van de politieke nazaten van tweehonderd jaar Europese kolonisatie. En meteen prees Didier Reynders zich zalig want België bleef relatief gespaard in het discours van Kagame.
Nochtans heeft Kagame gelijk, maar misschien niet helemaal zoals het graag begrepen wordt.

De verantwoordelijkheid voor gruwelen, pijn en lijden aan externe oorzaken wijten, is doorheen de menselijke geschiedenis een dankbare tactiek gebleken. Ook als onderdeel van een strategie van de angst om gelovigen, onderdanen of leden van een gemeenschap te hoeden. Verklaringen voor onheil buiten de clan bieden ook verlossing voor een mogelijke schuldvraag bij eigen leiders en leden. Ze onderhouden bij stam, volk of natie ook makkelijker een expansieve dynamiek dan introvert zoeken naar zelfkritiek.
Bij sommige culturen en religies helpt ook de wil van goden en demonen die zelfs mythologische missies aanvoeren voor het uitverkoren volk of de rechtgelovigen.

Wanneer god dood is of toch wat meer geseculariseerd, schuift de verantwoordelijkheid voor gruwel en ellende naar nieuwe externe factoren: verwekkers van ziekte en ontbering, de maatschappij, een moeilijke jeugd of de ander.
Voor schuld en boete kunnen we daar dan wel terecht.
Bijvoorbeeld bij de vroegere kolonisatoren. En die hebben er onmiskenbaar voor gezorgd dat eeuwenoude evenwichten tussen verschillende Rwandese of andere Afrikaanse bevolkingsgroepen grondig werden verstoord.

Medische zorg, bijkomende voedselvoorziening en economische ontwikkelingen leidden tot een bevolkingsexplosie. De youthbulge werd nog meer aangejaagd dan bij de demografische druk waaronder de duizend heuvels traditioneel reeds cyclisch gebukt gingen. De verantwoordelijkheid van kolonisatie en ontwikkelingshulp voor zoveel mensenlevens en slachtingen is nauwelijks te behappen. Ook elders in Afrika.

Om machtsverhoudingen te institutionaliseren op steeds dichter bevolkte vruchtbare heuvels met tal van conflicten tussen onderling afhankelijke boeren, veehouders en bosbeheerders ontstonden neurotische omgangsvormen met onuitgesproken hiërarchische codes. Het koesteren van mondeling overgeleverde geheimen hielp bij de continuïteit in een land als Rwanda, gecreëerd door ingewijde priesters en wijzen rond het koninklijke hof. Over de grote massa niet ingewijden spreidt deze machtstechniek een mythologische sluier. Dan biedt alleen zwijgen, veinzen en doen alsof nog kansen tot behoedzaam naast elkaar leven.

Bij grootschalige herdenkingen de vroegere kolonisatoren als schuldigen aanwijzen helpt wat van de alweer toenemende druk van de ketel. Zeker wanneer volkerenmoorden zo diep en bij herhaling om de paar generaties inhakken bij wie op de heuvels wil leven.

Vergelijkbare wetten tot behoud van macht werken ook in Europa.
Populariteit bij kiezers en steun van burgers lopen eveneens langs de talloze paadjes van schuld en boete. Met een beroep op christelijk geïnspireerde gelijkheid wordt vermeende ongelijkheid als onrechtvaardig getekend.
Dat werkt door veralgemening flink mobiliserend en kan helpen om groeiende onrust te managen.
De heilige belofte van solidariteit, empathie, compassie en steun kan zo ten volle benut worden ook al bestaat er geen echte gelijkheid tussen mensen onderling. Mensen herkennen bijna reflexmatig het appél aan hun eigen angst. Wat als zij zelf of wie hen lief is ooit op dat gelijkheidsprincipe willen rekenen?

Zo weten Russische machthebbers met verontwaardiging over vermeende discriminatie de grenzen van hun gekrompen rijk op te rekken. De eigen noodlijdende bevolking wil wat graag onderdrukte broeders over de schreef halen om zelf de binnenlandse ellende beter te verdragen. Het lijkt wel een duivelse herhaling van de geschiedenis in de nieuwe eeuw: als tragedie of klucht? Maar dat is nog niet duidelijk te zien aan de toneelmaskers van de protagonisten.

In Nederland rekenen politici zich inmiddels rijk met anti-EU rancune wegens vermeend netto-betalend aan negentien andere lidstaten, ondanks de korting van één miljard euro sinds sinds 2007.
Wie in de gezondheidszorg voor gelijkheid gaat – ongeacht de individuele situatie – zal verontwaardigd verklaren het Mattheus-effect te bestrijden: ’Aan wie heeft, zal gegeven worden.’
Toegang tot de zorg moest in de verzorgingsstaat principieel gratis zijn en neigt nu dus zeker naar waardeloos. Ook in de participatiemaatschappij hoort wat voor wat en wegens het winstprincipe liefst extra-veel van dat.

Zulke tegengestelde belangen managen volgens morele principes van rechtvaardige gelijkheid genereert uiteraard een fortuin aan overheadkosten en biedt nieuwe kansen voor lucratieve preventie, vermeende ziektes en angst. Niet alleen bij zorg voor jong, zwak, ziek en oud, thuis, op school, in ziekenhuizen of in de opvang. Ook in penitentiaire centra, al dan niet forensisch.

‘Het voordeel van normaliteit boven waanzin is dat je de normale waanzin kan delen met vele anderen. Dat geeft een gevoel van vertrouwen en geborgenheid. Je zit met z’n allen in het narrenschip. Terwijl de waanzinnige nar alleen in zijn bootje zit, dat is moeilijker roeien. Hij moet constant de hele kosmos uitvinden. In het normale kun je dat uitbesteden. (…) Gelovigen geloven in een god, dat geeft hen zekerheid. En hoe het allemaal precies zit, dat laten ze over aan priesters en theologen. Atheïsten laten het denken over hoe alles in elkaar zit, ook aan anderen over. Wetenschappers zeggen dat morgen de zon ook weer opgaat, dat het grillige beheersbaar is, dat er voorspelbaarheid is. Dat stelt hen gerust. Het is niet dat degene die normaal is, zichzelf niet bedriegt. Normaliteit is zelfbedrog, waanzin is een alternatieve vorm van zelfbedrog.’ Wouter Kusters, ’Filosofie van de waanzin’

Reflexmatig reageerde de goegemeente van het zuivere geweten en het hart op de juiste (linkse) plaats met een nooit geziene golf van verontwaardiging over zoveel racisme tegen de hedendaagse ’joden’ van Nederland. Het lot van de joden tijdens en na de tweede wereldoorlog in Nederland stemt immers nog steeds tot schaamte. ’Minder’ werd ’meer’ uitdijend als waarschuwing voor een ietwat kluchtige herhaling van de geschiedenis over Duitsland en Vlaanderen met zelfs prognoses over het uiteenspatten van Wilders eenmanspartij.

In haar boek ’Door Spinoza’s Lens’ citeert Tinneke Beeckman de joods-Nederlandse filosoof Spinoza over dit fenomeen: ’Verontwaardiging ontaardt makkelijk in een soort weerwraak, omdat ze een vorm is van haat. (...) Verontwaardiging geldt niet als morele graadmeter omdat ‘verontwaardiging slechts het masker van billijkheid draagt’.

Huidig PvdA-voorzitter en kamerlid Hans Spekman pleitte in 2008 als woordvoerder armoedebeleid en asielzaken voor een keiharde aanpak van Marokkaanse probleemjongeren: ‘De Marokkanen die niet willen deugen moet je vernederen, voor de ogen van hun eigen mensen. Als je ze alleen maar een waarschuwing of een boete geeft, lachen ze je uit. En van een celstraf krijgen ze alleen maar meer status in hun groep. Je moet ze zo aanpakken dat ze hun status juist verliezen. Dat is het enige dat werkt.’

Huidig politiek leider van de PvdA Diederik Samsom wist in 2011 na een jaar in het geheim als straatcoach te hebben gewerkt in Amsterdam dat Marokkaanse jongeren een ‘etnisch monopolie’ hebben op straatoverlast. De aanpak van de Marokkanenproblematiek noemde hij toen ‘een enorm zwakke plek’ van zijn partij. Hij pleitte voor een hardere, duidelijkere en eerdere aanpak van overlastgevers: ’Het triomfalisme bij die jongens, de wetenschap dat ze zich onaantastbaar voelen, en dat ook zijn. Dat gaat door merg en been. Het tast het zelfvertrouwen van de politie aan, het zelfvertrouwen van Nederland.’

Twee jaar geleden omschreef het Sociaal en Cultureel Planbureau het aandeel van Antilliaanse en Marokkaanse jongeren in de criminaliteit ’schrikbarend’. Van alle Marokkaanse jongens tussen 12 en 23 jaar was 65 procent wel eens aangehouden.

Intussen blijkt uit de nieuwste cijfers van het SCP dat de werkloosheid onder de niet-westerse migranten in Nederland ruim driemaal zo hoog is als onder autochtonen: 16 tegen 5 procent. Bij jongeren is het zelfs 28 tegen 10. Ook hier scoren Nederlanders van Marokkaanse afkomst ruim boven gemiddelde. Niet-westerse migranten zitten voor 12 procent in de bijstand tegen 2 procent autochtone Nederlanders. En toch verschijnen steeds meer Oost-Europeanen op de Nederlandse arbeidsmarkt.

De nieuwe gemeenteraden zullen de volgende maanden geconfronteerd worden met de door de regering VVD-PvdA regering rigoureus opgelegde krimp in thuiszorg, ouderen- en jeugdzorg, cultuur, sport en de bijstand.

Met het falen van de rijksoverheid zullen deze klussen geklaard worden door lokale partijen en andere winnaars van deze verkiezingen, ook in de grootste steden. In Rotterdam houdt de PvdA nog 8 van 14 zetels. Leefbaar Rotterdam haalde 14 zetels, bijna 30 procent van de stemmen in een stad met meer dan de helft inwoners met migratieachtergrond.
Gelijke rechten kan je wel hebben, maar eerst moet je ze verwerven, door ze te verdienen dan wel te veroveren. Dat is ook in Nederland zo.

Liberale justitieminister en oud-burgemeester van Rotterdam, Ivo Opstelten, veroordeelde Wilders’ minder-Marokkanen oproep als walgelijk en verzette zich niet tegen politiediensten die voorgedrukte formulieren aanmaakte om klacht in te dienen tegen Geert Wilders wegens racisme. De nucleaire top in Den Haag heeft voor de politiediensten nog voorrang op de massale aangifte tegen Wilders.

Minister-president Rutte (VVD) verklaarde ná de verkiezingen dat hij nooit nog met Wilders als (gedoog-)partner beleidsmaatregelen wil realiseren, in tegenstelling tot zijn eerste kabinet dat de noodzakelijke meerderheid in het parlement precies van diezelfde Geert Wilders kreeg.

De kans is groot dat behoudens meer afhakende kandidaten voor het Europees parlement de anti-EU lijst van Wilders’ PVV bij zoveel gratis landelijke publiciteit nog twee maand garen spint.

Nederland mag hopen dat organisatorische onkunde en interne tegenstellingen die ook de partij van Pim Fortuyn de das omdeden, de PVV eerder treffen dan de gevolgen van de Hozny rap clip ’Geertje’ op youtube. De islamitische rapper uit Sneek speelt tijdens zijn aanklacht tegen Wilders met zijn ’pipa’-pistool waarna een geblondeerde blanke geknield voor een groene vlag uit respect voor het geloof wordt geëxecuteerd opdat het kind van Hozny later zou kunnen zeggen: ’Mijn vader was pas een echte ereman.’

Nederland mag evenzeer hopen dat er een nieuwe rechtse partij met meer fatsoen en organisatietalent de PVV kiezers onderdak biedt eer nog erger komen zal.

Het West-Europese sociaal model van de verzorgingsstaat faalt door de economische en financiële crisis en kraakt onder het eigen succes. Het grote sociale verhaal blijkt niet meer dan een dunne deklaag als de stormwind van de geschiedenis opsteekt. Veiligheid en sociale zekerheid krijgen voor veel burgers de bijklank van verhalen uit een vergeten tijd.

‘Als het ons gelukt zou zijn van Europa een overtuigender project te maken, dan waren de immigranten uit deze regio de meest vooraanstaande ambassadeurs van Europa geweest, de grootste voorvechters van Europa’s progressieve waarden. Maar die kans hebben we gemist. (…) Terwijl we ervan kunnen uitgaan dat de gordel van onzekerheid onze buitengrenzen minder veilig zal maken, zullen de toenemende sociale fricties met migranten uit deze regio en de infiltratie van de radicale islam, hoe klein het aantal echte extremisten in Europa ook zal blijven, binnen onze grenzen een kruitvat zijn.’ Jonathan Holslag, De kracht van het paradijs.

Op 19 maart vinden in Nederland gemeenteraadsverkiezingen plaats. De bevolking wordt dan gevraagd beleidskeuzes duidelijk te maken op gemeentelijk niveau. Sinds de ’participatiemaatschappij’ van de paarse regering-Rutte II steeds meer bestuurstaken van het rijk delegeert naar het lokale niveau, lijkt dit voor de inwoners van de Nederlandse gemeenten steeds belangrijker.

En toch daalt de opkomst van de gemeenteraadsverkiezingen gestaag. In 1998 bracht nog 60 procent van de stemgerechtigden een stem uit. In 2010 was het nog maar 54 procent. Nochtans moest na de moord op Pim Fortuyn in 2002 en het succes van de ’Leefbaar-partijen’ koste wat kost de kloof tussen bestuur en burger gedicht worden. De democratische betrokkenheid van de kiezers zou immers verdere populistische avonturen voorkomen.

Maar politieke partijen hebben het alsmaar moeilijker met het vinden van valabele kandidaten. Gemeenteraadslid is reeds lang geen eerbare gemeenschapstaak meer. Raadsleden worden behandeld als stemmachines voor het college van burgemeester en wethouders én het ambtelijk apparaat.

Sinds het boek ’Niet met de bestuurder spreken’ van Gerard van Westerloo uit 2005 lijkt het alleen maar erger geworden. Deze gerenommeerde Nederlandse journalist onderzocht van 1984 tot na de opkomst van Pim Fortuyn de Nederlandse bestuurscultuur op nationaal, provinciaal en lokaal niveau. Hij onthulde hoe sterk het ’ons kent ons’ politici, woordvoerders, lobbyisten en journalisten verbindt. Onderlinge belangenvermenging zorgt bovendien voor een verambtelijking van de politieke besluitvorming.
Verkozen politici komen vooral uit (semi-)overheidsdiensten: overdag gemeenteambtenaar en na de werkuren lid van het provinciebestuur.

Dat zo’n verstrengeling van ambtenarij en politiek problemen geeft, blijkt onder meer uit de 130 corruptiezaken die jaarlijks uitgezocht worden en waarvan de helft strafrechtelijk wordt vervolgd. Op het niveau van de deelgemeenten in Rotterdam en de stadsdelen in Amsterdam bleek wel vaker cliëntelisme aan de orde bij het toekennen van (bouw)vergunningen. Ook al werd het bestuursniveau van deelraden opgericht om de politieke besluitvorming dichter bij de burger te brengen, met deze verkiezingen wordt het opgeheven.

Toch is de inzet van de gemeenteraadsverkiezingen niet gering. In Nederland fuseren gemeentes gestaag tot grotere entiteiten die steeds meer taken toebedeeld krijgen: infrastructuur, openbare ruimte en bouwvergunningen, veiligheid, cultuur, monumentenzorg, ouderen- en jeugdzorg.

Sociaaldemocraten waren ruim een eeuw lang pleitbezorgers van een gelijkheidsprincipe dat via de centraliserend kracht van het rijk diende gepropageerd en gegarandeerd aan al wie in Nederland woont. In dit centralisatieproces werden steeds meer bevoegdheden naar een hoger bestuursniveau getrokken. Met als gevolg een steeds hogere kostprijs voor de toepassing van zo’n gelijkheidsbeginsel.

Met de paarse regering-Rutte II stappen nu ook de sociaaldemocraten af van hun verzorgingsstaat voor een ’participatiesamenleving’. Zoveel mogelijk zorg wordt nu aan de laagst mogelijke bestuursniveaus overgelaten.

Dat heeft heel wat consequenties voor de burgers en zeker ook voor hun verkozen bestuurders. Zij mogen meteen uitmaken waaraan krimpende gemeentelijke inkomsten nog besteed zullen worden.
In enkele gemeenten werden wegens nieuwe fusies vervroegde verkiezingen georganiseerd. In Alphen aan de Rijn (106.000 inwoners) werd bestuurlijk de toon reeds gezet met ‘Daadkracht dichtbij’. Dit bestuursakkoord van de centrum-rechtse coalitie stelt dat de daadkracht in de toekomst uit Alphen zelf moet komen, ook bij de geplande bezuinigingen van 10 miljoen euro waarvan 1 miljoen op cultuur (Bibliotheek, cultuurhuis, bioscoop, muziekschool).

Naast ouderen- en thuiszorg krijgen de Nederlandse gemeenten nu ook jeugdzorg op hun bordje. Met 15 procent minder geld moeten de gemeentebesturen kinderen met psychische problemen, verslaving, mishandeling opvangen. Een vijfde van hen denkt dit niet aan te kunnen. Bij het inkopen van ’zorg’ – zo gaat dat op de markt van welzijn en geluk – zullen harde noten gekraakt worden. Met preventief ingrijpen hopen de gemeenten zware kosten in de jeugdzorg te voorkomen.

Maar volgens Kinderombudsman Marc Dullaert is er een groep van maar liefst 200.000 kinderen met problemen waaraan niets te voorkomen valt: ’Als je zwaar autistisch bent of zwaar gehandicapt, dan helpt preventie niet.’ Intussen staan veel instellingen voor jeugdzorg op omvallen omdat in afwachting van een nieuw gemeentebestuur en beleid geen zorg-contracten meer verlengd worden.

Tot overmaat van ramp krijgen dezer dagen bezorgde burgers ook nog te verwerken dat binnen afzienbare tijd een eenvoudige bloedtest kan uitwijzen of iemand binnen de komende drie jaar zal dementeren. En dat zelfs met een betrouwbaarheid van ruim 90 procent, aldus onderzoekers van het Georgetown University Medical Center in Washington DC. Bij vroege opsporing van alzheimer zal dan het ziekteproces vertraagd of gestopt kunnen worden.

Gelukkig verscheen in dezelfde week in het Nederlandse artsentijdschrift Medisch Contact – en niet in de kranten – een interview met de Amerikaanse hoogleraar neurologie Peter Whitehouse, die reeds enkele jaren probeert duidelijk te maken dat dé ziekte van Alzheimer niet bestaat.
Whitehouse deed sinds de jaren tachtig onderzoek naar geneesmiddelen om dementie te vertragen. Met veel commercieel maar weinig therapeutisch succes.

In 2008 lanceerde hij met ’The Myth of Alzheimer’ een scherpe aanval op de medicalisering van dementering wat in wezen een onderdeel van het verouderingsproces is: ‘Ik heb voor de farmaceutische industrie gewerkt, ik heb hersenen bestudeerd onder de microscoop, en tegelijkertijd ben ik al dertig jaar lang dokter en zie ik al dertig jaar patiënten met dementie en geheugenproblemen. Ik geef toe: het heeft even geduurd voordat ik besefte dat de industrie me ervan wilde overtuigen dat medicatie de oplossing zou zijn voor de ziekte van Alzheimer. Maar dat is niet zo. Want dé ziekte van Alzheimer bestaat niet. Het is een mythe. Het ziekteconcept is geen eenheid. Er is niet eens een welomschreven pathologisch substraat. Biomarkers hebben geen zin als er geen therapie is. Behoudens bij jonge mensen is dementering een veroudering van het brein.’

Veel betrokken onderzoekers naar dementie durven dit volgens de professor neurologie van de Case Western University in Cleveland enkel binnenskamers erkennen omdat ook hun financiering afhankelijk is van de handel in angst en valse hoop.
Samen met zijn vrouw heeft Whitehouse veertien jaar geleden in Cleveland de ‘Intergenerationele School’ opgericht. Ouderen met dementie en kinderen in de leeftijd van 8 tot 15 jaar ontmoeten elkaar en vertellen verhalen. Dat blijkt intussen ook op verschillende andere plaatsen beter te werken dan medicijnen.

“Van alle politieke ideeën is de gevaarlijkste wellicht het verlangen om mensen volmaakt en gelukkig te maken. Elke poging om de hemel op aarde te brengen heeft naar een hel geleid” .Karl Popper.

Met gezond verstand weet je al lang dat dit onhaalbaar en onhoudbaar is. Zo ook bij de Nederlandse medische specialisten die met de snelle vermarkting van de zorg vol enthousiasme nieuwe goudaders hebben ontgonnen. De meest vooruitzienden onder hen beseffen intussen dat dit een aflopend verhaal is.

Ofwel kunnen de zorgverzekeraars de kostenexplosie niet langer aan. Het opvoeren van de zorgpremies voor iedere inwoner en werkgever nadert evenzeer de limiet van het haalbare. Het aantal betaalstakers van zorgpremies stijgt gestaag. Bezuinigingen door de centrale overheid met het overhevelen van steeds meer zorgtaken naar de gemeenten – zonder evenredige belastinggelden – loopt nu al uit de sporen.

Vorige week werd onthuld dat slechts 40 procent van de medische behandelingen in Nederland aantoonbaar gezondheidswinst oplevert. De rest zit in de mist. Dan leidt beter stroomlijnen van efficiënt medisch handelen tot veel meer bezuinigingen, toch?

In Nederland kwam de openingszet van de beroepsgroep der medische specialisten zelf. Zij vragen de ziekenfondsen om financiering van onderzoek naar standaarden voor ’Evidence-Based Medicine’ in hun branche. Met goed onderbouwde behandelingen hopen ze de dikke kaasschaaf of blind hakken in de zorg te voorkomen.

De zorgverzekeraars of ziekenfondsen lijken er wel oren naar te hebben. Roger Van Boxtel, oud D66 politicus en voorzitter van zorgverzekeraar Menzis merkte fijntjes op dat vergelijkbare oefeningen in Engeland duidelijke resultaten hadden opgeleverd maar dat er in de dagelijkse ziekenhuispraktijk nauwelijks wat veranderde. Ziekenhuizen en hun medische specialisten houden zich niet aan wetenschappelijk onderbouwde voorkeursbehandelingen. Concurreren op de vrije zorgmarkt wordt gedreven door het winstprincipe. Aandeelhouders willen optimaal rendement en dan zijn omzeggens alle middelen goed.

Van de toverspreuken ’marktwerking, onderlinge concurrentie op prijs en kwaliteit, verhoogde premies’ heeft geen enkele de hoge verwachtingen in de Nederlandse zorg waargemaakt. Integendeel zelfs.
Bovendien zijn standaarden voor ’Evidence-Based Medicine’ niet altijd zuiver op de graat. Farmaceutische firma’s werken graag mee aan behandelstandaarden voor hart- en vaatziekten. Weliswaar niet vrijblijvend.
In de heelkunde is vaak niet duidelijk bewezen wat de beste behandeling is voor een bepaalde aandoening. Robotoperaties ogen fantastisch als gamen op spelconsoles maar zijn daarom niet efficiënter. Is een orthopedische ingreep wel altijd nodig en is voldoende rust met begeleidende oefeningen niet beter? Voor de behandeling van vruchtbaarheidsproblemen werd de IVF techniek een jackpot voor gynaecologen.

De voorbije jaren werd bewijs gevonden voor correctere behandelingen van aandoeningen zoals niet ingedaalde testikels, zieke amandelen, oorontstekingen en buitenbaarmoederlijke zwangerschappen.
Duizenden andere behandelingen worden gekoesterd in een dikke mist.

In wezen gaat het altijd over hetzelfde probleem: indien geen acuut of echt levensbedreigend probleem breekt de strijd los tussen niets doen en waakzaam afwachten, medicijnen slikken of spuiten dan wel snijden of branden.
Van zowat 35 behandelingen willen wetenschappelijke beroepsverenigingen van specialisten de komende jaren de bewijsvoering onderzoeken in de hoop de meest efficiënte behandeling te kunnen distilleren.

Het Nederlands Huisartsengenootschap hanteert reeds decennia lang degelijke standaarden die regelmatig geüpdatet worden. Als huisarts moet je die standaarden interpreteren in functie van je eigen ervaring, de wensen van patiënten en omstandigheden die een behandelbeslissing kunnen beïnvloeden. Zo kan iemand die voldoende zelfredzaam is voor eenzelfde aandoening een andere behandeling aan dan een alleenstaande amper mobiele bejaarde.

De tien pijlers van het herstelplan voor de gezondheidszorg van Lieven Annemans zijn voor België interessante voorzetten om ziekteverzekering en gezondheidszorg onder controle te krijgen: duidelijke doelstellingen, opgelegd groeipad, kostenefficiëntie, zeggenschap en verantwoordelijkheid voor de patiënten, een globaal nieuw en beter model. En betalingssystemen die minder technische onderzoeken en meer intellectueel en klinisch werk honoreren.

Lieven Annemans pleit ook voor een volledige informatisering van de zorg.
Sinds bekend werd hoe lek de databanken zijn van Nederlandse elektronische medische dossiers, beef ik hiervoor. Vorige maand bleek dat de Britse NHS gedurende dertien jaar 47 miljoen medische dossiers verkocht heeft aan de zorgverzekeraars. Daarom huiver ik voor een gecentraliseerde informatisering. Volgens de Britse wet mochten de data van ziekenhuizen aan verzekeraars verkocht worden, maar die van huisartsen niet. Met postcode en geboortedatum konden de anonieme dossiers aan individuele verzekerden gekoppeld worden. De verzekeraars gebruikten deze gegevens om prompt hogere premies te eisen. Vooral bij mensen onder de vijftig jaar met vermeend ongezonde leefgewoontes. Stel je voor: een premieverhoging omdat je met teveel vet in je bloed weigert cholesterolverlagers te nemen. Intussen blijkt dan suiker de ware boosdoener en stijgt de twijfel over cholesterolverlagende medicijnen.

Zijn herstelplan pleit ook voor het creëren van nieuwe beroepen in de gezondheidszorg. In Nederland heb je nu bijgeschoolde verpleegkundigen die diagnostische en therapeutische handelingen mogen uitvoeren. Dat oogt fraai, maar draait vaak uit op alweer overbodige kosten. Iedere betrokkene in de zorg neigt immers tot het maximaliseren van zijn of haar domein. De gevolgen daarvan zijn amper te overzien.

De tien pijlers voorzien ook veel meer geld voor preventie. Ik pleit eerder voor het afschaffen van alle grootse preventieve opsporingscampagnes. We zijn intussen zo ver dat grootscheepse opsporing alleen maar veel extra kosten en leed blijkt op te leveren. Opsporing van goed behandelbare en belangrijke aandoeningen hebben alleen zin indien gericht op goed omschreven doelgroepen. Dit geldt – de beruchte Mexicaanse grieppandemie indachtig – ook voor de meeste grootschalige vaccinatiecampagnes.

De belangrijkste pijler van een echt herstelplan is de bepalende rol voor de eerste lijn om de toegang tot het hele systeem van gezondheidszorg te moduleren.
Dat wordt alvast in het Franstalige landsgedeelte en Brussel een harde noot om te kraken: wegens de weigering van een numerus clausus is er een fors artsenoverschot. Al vier decennia blijken zorgkosten vooral te congrueren met het aantal zorgverstrekkers op de markt.

Huisartsen zijn opgeleid als algemeen geneeskundigen en moeten in staat zijn om hun patiënten in vertrouwen te begeleiden in de jungle van de gezondheidszorg. Zieke en angstige mensen zijn niet in staat om goed te oordelen over mogelijke onderzoek- en behandeltrajecten die niet noodzakelijk hun belangen dienen. Een vertrouwensarts kan hen daarin bijstaan.

De betaling van die eerste lijn dient in verhouding te staan tot de werklast en de verantwoordelijkheid die er wordt neergelegd.
Een huisarts kan zelf een goed inzicht verwerven in de beste behandelingsstandaarden en de patiënt daarbij adviseren.
Een goede huisarts weet dat een patiënt niet te reduceren is tot het Verlichtingsideaal van een rationeel denkend en handelend individu.

’Het komt niet op de feiten aan, maar op de voorstelling die de mensen van de feiten hebben. Die voorstelling kan je als krant beïnvloeden.’ Marion Gräfin Dönhoff, Die Zeit.

Wie zich realiseert hoeveel leed topsporters doorstaan om hun niveau te bereiken of te behouden, twijfelt aan hun gezond verstand en dat van hun hofhouding. Topsporters zouden een voorbeeldfunctie hebben om jonge mensen aan te zetten tot lichaamsbeweging wegens gezond. Zelf martelen ze lijf en leden om de hoogste toppen te scheren. Vaak kan het niet zonder langdurig gebruik van extra versterking waarna de rest van hun leven getekend blijft door de stigmata van het sportieve offer.

Bovendien blijken die winterse sporten vaak een wat raar extra-sportief randje te koesteren, net zoals hun zomerse tegenhangers.
Neem nu de nationale Vlaamse sport van het veldrijden waar pezige kerels met een gesofistikeerde fiets ongelooflijke toeren uithalen in doorgaans barre weersomstandigheden. Binnen de lage landen bij de zee is deze discipline van het moddertrappen wereldbekend en zijn de fietskunstenaars van wereldklasse. Veldrit wedstrijden groeien uit tot enorme volksfeesten met overmatige inname van hartversterkers door de kleumende sportliefhebbers langs het parcours. Hen breekt het klamme zweet van binnenuit. Toch blijft dat beperkt tot de menigte toeschouwers.

Zelfs in de aanloop tot de schoonmoeder aller verkiezingen blijven in Vlaanderen hoogwaardigheidsbekleders en gestelde lichamen die aan de meet prijzen uitreiken, nog steeds verschoond van klammig enthousiasme.

Bij onze noorderburen kan dezer dagen de leut niet op wegens Olympische Winterspelen. Geen volk ter wereld dat zo leeft naar de winterolympiade met schaatsen als veldrijden op ijs.
Dit keer in een land dat lak heeft aan Hollandse moraalridders voor homorechten, vrije meningsuiting en minderheden. De baas van dat verre Rusland koestert een visie over democratie die ietwat verschilt van die van Oranje. En ook wil deze topjudoka graag sparren met de ridders van de droevige figuur.
Reeds een half jaar toeteren de Nederlandse regenten over de forse bewoordingen die ze zullen gebruiken om de Russische president te kapittelen. Daartoe trekken ze met de grootste en zwaarste delegatie naar Sotsji 2014. Niet alleen de minister president, de minister van sport en volksgezondheid, maar ook de koning zelf, mijnheer!
Om van de koningin nog maar te zwijgen.

En dan kregen de onderdanen beelden gepresenteerd van de aankomst van de 500 meter in Sotsji met hoogwaardigheidsbekleders die zich graag laten voorstaan op titulatuur als Majesteit en Excellentie. Een dag of wat eerder had Vladimir Poetin op hun verzoek deelgenomen aan het feestje voor de gouden medaille van de openlijk bisexuele Ireen Wüst in het Holland Heineken House. De vermaledijde president koesterde de kampioene aan zijn borst want Vladimir kent als geen ander de knepen van het politieke en promotionele judo.

Ongetwijfeld zal de minister-president van het landje bij de zee harde woorden gebruikt hebben tijdens zijn extra lange onderhoud met de president over mensen- en homorechten in zijn onmetelijke Rusland. Misschien hadden ze het ook nog over de viering vorig jaar van 400 jaar betrekkingen met de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden. Of over de oudste dochter van de president die naar verluidt gehuwd is met een Hollandse jongen uit Voorschoten. Of over de bitterballen van Van Dobben die niet en de Belgische bonbons die wel mogen getrakteerd worden in Sotsji.

De minister-president en de beide Majesteiten hebben zonder meer de show gestolen met hun geëxalteerde bijval tijdens de overwinning van de Nederlandse schaatsers.

Maar is geluk wel zo heel gewoon bij Majesteiten en Excellenties?
Wie legitimatie bij kiezers of onderdanen zoekt in gespiegeld gedrag, sloopt de afstand waarmee de macht zichzelf omringt. Vertrouwelijkheid ondermijnt ook legitiem toegewezen macht die zich zo vertoont in de nieuwe kleren van de keizer.

Intussen stond een andere Excellentie in zijn nieuwe kleren voor het parlement omdat hij uit zijn nek kletste over de telefoon- en internet-afluisterschandalen. De immer media-beluste minister van binnenlandse zaken, Ronald Plasterk (PvdA), wist het allemaal te herleiden tot de schuld van de vermaledijde Amerikanen van de NSA. Dra bleek het zijn eigen geheime dienst die zonder toestemming Nederlandse burgers tapte.

En verder staat Edith Schippers, de liberale minister van volksgezondheid, welzijn en sport, in nieuwe kleren van niet betaalde premies in de zorgverzekering. Ruim 120.000 Nederlandser betalen hun zorgpremie al jaren niet of maar af en toe. Die openstaande premieschuld voor de ziektekostenverzekering bedraagt inmiddels een miljard euro.

Bovendien akoestisch zal de premie voor iedereen tegen 2015 nog eens met 20 procent stijgen: meer dan 200 Euro per jaar per persoon. Het eigen risico wordt opgetrokken naar 400 Euro en werkgevers zullen nog eens 1,6 miljard euro extra moeten bijdragen aan de zorgpremie voor hun personeel.

Bezuinigingen op de zorg en het doorschuiven van thuiszorg naar de gemeenten die vaak zelf armlastig zijn, laten steeds meer mensen in hun blootje achter. In 2015 wordt huishoudelijke hulp nog eens met 40 procent gekort. Begeleiding met 25 en verzorging met 15 procent. Tewerkstelling van laaggeschoolden in die sectoren loopt snel terug.
Veel Nederlanders hopen op zachte winters.

“Een nieuwe heerser dient rustig, bedachtzaam en menselijk te werk te gaan en ervoor op te passen dat teveel vertrouwen hem niet onvoorzichtig en te veel wantrouwen hem niet onverdraaglijk maakt.” Niccolò Machiavelli

In België doven gelijke kansen vreugdevuren der ijdelheden zachtjes uit. Gratis openbaar vervoer voor iedere 65 plusser en een bus op minder dan 750 meter van je voordeur heet nu een ijdel streven naar gelijkheid. En dat is natuurlijk wel zo want streven naar gelijkheid houdt weinig rekening met ongelijke omstandigheden en verschillen onder de mensen zelf.

Iedere religie met beloften voor een heerlijk leven in de hemel of maakbare gelijkheid op aarde kon eeuwenlang zijn gelovigen voorhouden dat het later allemaal beter, veiliger, makkelijker en aangenamer zou worden. Op voorwaarde dat de gelovigen maar goed wisten waarin te geloven en waarvoor ze in het zweet hun aanschijns werken. Vandaag lijkt dit alsmaar minder geloofwaardig wegens onze wereld onttoverd en onderhevig aan de bezweringen van importtovenaars.

Met een toename van productie en productiviteit blijft ook de werkloosheid toenemen in het westen. Hard (willen) arbeiden loont vaak niet of gering, zeker bij grootschalige herstructureringen en afdankingen ondanks Obama’s manmoedig pleidooi voor een minimumuurloon van 10,1 dollar.

Tweeverdieners uit de middenklasse werken zich te pletter. Ze kunnen zichzelf en hun gezin nauwelijks staande houden in een hels werk- en levensritme met blijvende gevolgen voor hun gezondheid en welbevinden. Ook voor wie hen nabij is. De voorzichtig vooruitziende spaarders zien hun reserves bedreigd door voor hen onontkoombare taksen en lasten. De groep van chronisch werklozen, zwakken, zieken en maatschappelijk misselijken breidt uit.

Steeds minder rijken bezitten steeds meer. De armste helft van de wereldbevolking heeft intussen evenveel als de 83 rijkste mensen. De rijkste één procent van de wereld bezit 110 biljoen dollar of 65 keer wat de armste helft te verhapstukken heeft. Van een gelijke verdeling van vooruitgang blijkt geen sprake. De onderlinge verschillen zijn alleen maar toegenomen.

De ‘zwaksten’ worden gedegradeerd tot passieve consumenten. Ze krijgen een leefloon omdat of opdat zij leven. Wat hun zelfbeeld in een wereld die triomfen viert op het ritme van consumptie en uiterlijk vertoon geen goed doet. Zeker niet als ze nog eens verslonzen in een passief receptieve cultuur van generatie armoede.

Nu worden bijstandsgerechtigden in de Nederlandse participatiemaatschappij gemobiliseerd voor vrijwilligerswerk in de plantsoen-, zorg- en gemeentelijke diensten. Hiermee zou enige werkroutine gestimuleerd worden en doen de leefloners iets terug voor de maatschappij. Ten nadele van laaggeschoolden die nog aan de slag waren. Ten gepasten tijde worden hun stemmen met toeslagen of lastenvermindering geronseld om het beleid te legitimeren. Terwijl de politiek-economische elite zelf financiële ravages aanricht onder het mom van globalisering.

Dit circus van het leven lijkt een moderne kopie van ’brood en spelen’ wat ooit menig welvarend rijk tot een tamme en vadsige prooi maakte voor de ’barbaren’.

Nog steeds worden we bezworen met het mantra van scholing. Een aangepast diploma leidt statistisch makkelijker tot werk, inkomen, kortom een beter leven. Maar ook tot langer op school en minder snel in de uitkeringsstatistieken. Onderwijsstructuren blijken echter vooral zichzelf in stand te houden en willen daartoe graag illusies verlenen als diploma. Vermits de financiering van onderwijsinstellingen spoort met het aantal afgeleverde gediplomeerden, stijgen die behaalde targets uiteraard mee.
Het brutale ’meten is weten’ voert tot pervers genot zoals fopdiploma’s, getimede zorgverlening en onzinnige beoordelingen.

In dit tijdsgewricht concentreert meer dan de helft van de wereldbevolking zich in stedelijke agglomeraties. Bovenvermelde priesters van het vooruitgangsgeloof grijpen dit aan voor een litanie van het leuke multicultureel verrijkende stedelijke leven. Maar niet iedereen woont in groene villawijken of ecologische woontorens. En de middenklasse-buffer tussen arm en rijk krimpt.

In Argentinië, Indonesië, Turkije, Zuid-Afrika, Brazilië, Thailand en India devalueren de munten en verarmt vooral die hard werkende middenklasse. De spanning tussen het gros van de bewoners in slums, favella’s en het representatieve deel van de stedelijke machtsstructuur stijgt snel. Te snel voor de nakende wereldbeker voetbal in Brazilië. De socialistische regering voorziet tijdens het voetbalfeest tienduizenden troepen om gewelddadige manifestaties onder controle te krijgen in de gaststeden.

Migranten trekken wel nog naar grote agglomeraties maar komen niet aan de slag in fabrieken of vinden geen regulier werk. Zij vormen een enorme reserve die drukt op de stedelijke openbare voorzieningen. Zij houden voor eigen rekening en risico een uiterst flexibele informele economie aan de praat: ’Ieder voor zich en god voor ons allen’ met bij uitbreiding: ’Eerst oompje en dan oompjes kinderen’. Met een derde van de werkende stedelijke bevolking in armoede houden Amerikaanse veiligheidsdiensten rekening met een ’lage-intensiteit oorlog’ tegen ’gecriminaliseerde segmenten van de stedelijke armen’. In Mexico doet de overheid afstand van haar falend geweldsmonopolie in de strijd tegen drugskartels en corruptie ten voordele van burgermilities.

Ondertussen worden heel onze handel en wandel tot zelfs onze diepste gedachten in de reële en virtuele wereld gescand, opgeslagen en geanalyseerd ten behoeve van het hogere veiligheidsdoel: optimaal maatschappelijk functioneren. Storende elementen horen daar niet thuis, ook niet binnen die informele economie. Participeren moeten we immers leren.

’We dachten dat we in een verlichte en ontnuchterde wereld leefden, aantoonbaar en verifieerbaar. In plaats daarvan verkeren we in een wereld waar alles een ‘fabel‘ blijkt. Hoe moeten we ons oriënteren? Op welke fabel moeten ons verlaten, terwijl we weten dat die misschien door een andere fabel aan het oog wordt onttrokken? Dat is de verlamming, de kenmerkende onzekerheid van de moderne tijd, een verlamming die we sindsdien allemaal gewaarworden.’ Roberto Calasso, De literatuur en de goden.

De artsenopleiding en permanente nascholing stoomt dokters klaar om alle mogelijk lijden – zelfs psychisch – te herkennen, te verklaren en te behandelen. Over stervensbegeleiding wordt doorgaans oorverdovend gezwegen. Terwijl dood gaan toch de enige absolute zekerheid is in het artsenvak. En het leven.
Sterven lijkt binnen de branche van genezers iets pornografisch waarnaar iedereen kijkt, maar even zedig over zwijgt. Het is voor dokters een vreemde vijandige wereld, heel nabij maar liefst zo ver mogelijk weg. Al te vaak beleefd als een blijk van het eigen falen.

Condoleren heet je medeleven betuigen, maar dan wel door mee te lijden met de nabestaanden. Samen de pijn dragen van het verscheiden maakt deze misschien wat lichter. Het is bedoeld als een uiting van betrokkenheid.
Je probeert je voor te stellen hoe zo’n dood in je eigen omgeving aanvoelt. En dat wordt troostend geacht voor de wie de aflijvige nabij was.

In de loop der jaren word je als huisarts wel vaker uitgenodigd tot reflectie over wat de dood van een geliefde met om- en nabestaanden doet.
Dat inspireerde niet alleen mij tot de troost van het voortbestaan in de herinneringen van de nablijvers.
Sommige mensen praten met die herinneringen aan hun geliefden als waren het engelen die hen vanuit een andere wereld onder hun hoede nemen. Sommigen worstelen met nachtmerries van onopgeloste angst en weerkerende dilemma’s van spijt en woede.

’Een mensenleven lijkt dan een golfbeweging op een spiegelend watervlak.
Ze begint aarzelend, bereikt een hoogtepunt en deint langzaam uit.
Onderweg ontmoeten wij andere mensen, andere golven ontmoeten de onze. Wanneer ze niet in fase zijn, dempen we mekaar uit.
Wanneer we echter gelijkgestemd zijn, kunnen we mekaar versterken. Wanneer onze eigen golfbeweging is uitgestorven, dragen de golven van wie wij ontmoet hebben, ook een deel van onze energie verder naar nieuwe golven, nieuwe mensen.
Uiteindelijk wordt wat wij van wie voor ons kwam, doorgegeven aan wie na ons komen.

Voor ons is dit een troostende gedachte. Wij hopen dat jullie uit die mooie herinneringen kracht kunnen putten bij de moeilijke en pijnlijke momenten die komen.’

Op die manier probeer ik hen en mijzelf een steunpunt te bieden door op een spitsvondige manier de dood als het einde te ontkennen of toch minstens voor ons uit te schuiven in de tijd. Je bent pas dood als niemand je nog herinnert, toch?
Met de jaren verschuift echter ook je eigen steunen op de tijd:
’We beginnen ons leven met de idee dat de wereld van ons is.
Naarmate we volwassen worden, groeit het besef dat wij van die wereld zijn.
Oud wordend lopen we achterwaarts onze toekomst tegemoet in de groeiende zekerheid dat we niet meer van deze wereld zijn.
Eenieder gaat dood op een manier die ons past.
Sommigen sterven in stilte, sommigen woest in woede.
Anderen doven het licht omdat de dageraad aanbreekt voor wie na hen komen. Zij helpen ons bewust te worden van onze sterfelijkheid,
waardoor ons leven intenser aan betekenis wint.
Hoe zwaar het afscheid ook kan wegen, de herinnering aan zo’n leven en sterven maakt de dode voor wie hem lief was:
‘... als een die in de nacht op weg is
met op zijn rug een lamp die hem niet baat,
maar wel het inzicht schenkt aan wie hem volgen.’
(Dante Alighieri, Divina Comedia)

De euthanasie van de 95-jarige atleet Emiel Pauwels waaraan in de media veel aandacht werd besteed, droeg deze lamp van het inzicht. De euthanasie in 2008 van de 78-jarige prins der Nederlandse Letteren, Hugo Claus, was hem voorafgegaan en werd door sommigen evenzeer verguisd. Ook Mario Verstraete (40) die in 2002 als eerste binnen het wettelijk kader in België euthanasie kreeg – waarover in 2012 de film ’Tot later’ verscheen – droeg die lamp.

Hun voorbeeld in de media zou mensen wijdverbreid te licht aanzetten tot makkelijke navolging. Waren ze wel vrij in hun beslissing? Hadden ze wel genoeg achting voor het hen geschonken leven? En was er voldoende dankbaarheid voor de schenker, de nabestaanden?

Precies omdat wij als mensen geneigd zijn onze gevoelens op de ander te projecteren worden we misleid bij onze inschatting van de wensen van stervenden. We voelen in hun lijden vooral onze eigen pijn van het zijn die we graag ver voor ons uit schuiven. We lopen mekaar mis in het dovemans-gesprek. Met veel woorden die weinig zeggen, willen we elkaar bij het naderende afscheid sparen. En finaal blijft de onuitgesproken angst lang wegen. Wie in die luidruchtige stilte een opening vindt, kan later zelf ook veel verdragen.

‘Ik wijs u hierbij graag op een van de meest weldadige bijwerkingen van een humaan sterfbed: het maakt de omstanders minder bevreesd voor hun eigen dood’.
Bert Keizer, Tumult bij de uitgang. Lijden, lachen en denken rond het graf.

Eén daarvan wordt de culinaire shift, de manier waarop we omgaan met wat we eten en drinken.
Intussen ook al weer bijna een halve eeuw geleden bogen geneeskundigen zich over de calorische waarde van de samenstellende delen van onze voeding. Dit leek zinvol om tekorten te bestrijden door een berekende verdeling in fabrieken, legers en gevangenissen van eiwit, zetmeel en vet. Honger en ontbering lagen nog vers in het geheugen, maar in de jaren ’60 van de vorige eeuw begonnen in New York reeds de ’Weight Watchers’ aan hun opmars. Calorieën werden vervangen door punten bij een intense en vaak gezellige groepstherapie.
In de geneeskunde maakte ’meten is weten’ nog opgeld: 100 gram suikers of eiwitten staan voor 410 kcal, alcohol voor 710 en vetten voor 910. Bijgevolg is het voor iedereen duidelijk dat minder vet eten, minder calorieën oplevert en dus gewichtsverlies, toch?

Tien jaar later kwam de Amerikaanse cardioloog Atkins tot de conclusie dat ’meten’ alleen wat simpel is om ook nog iets te ’weten’. Hij wist toen reeds hard te maken dat precies de inname van koolhydraten (suikers en zetmeel) vetopslag in het lichaam stimuleert, in tegenstelling tot het tweemaal zo calorierijke vet. Nieuwe diëten werden gelanceerd die speelden op het scheiden van koolhydraten en vetten, of gewoon op het doorbreken van suikerverslavingspatronen. Caloriearme diëten kregen de overhand omdat de voedselindustrie daar een vette omzet in zag. Iedereen aan dure light producten, arm aan vet en zeker aan cholesterol. Maar rijk aan smaak versterkende suikers en zouten.

De van oorsprong Amerikaanse epidemie aan overgewicht werd zo een pandemie en plots bleken de armen in de wereld niet langer te sterven van de honger. Ze werden veel te dik en suikerziekte werd hun deel.
Tussen kerst en nieuwjaar probeerde de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) nog wat te redden door suiker in haar voedselaanbevelingen te halveren: slechts vijf in plaats van de vroegere tien procent van onze calorische intake mag volgens de WHO nog van suikers komen. Hartziekten, tandbederf en overgewicht zullen dalen. De voedingsindustrie zal er minder goed bij varen en dus is het afwachten naar het resultaat van hun lobbywerk.

Decennialang staan de industriële voedingsgiganten aan de spits van de ’meten is weten’-technologie. Maar dan veel geraffineerder. Hun deskundigen hadden al heel vroeg ontdekt dat combinaties van zout, suiker en vet een verslavend effect hebben op de voedselconsument.

Een onderzoeksjournalist van de New York Times, Michael Moss, beet zich vast in de interne keuken van de boomende voedselmarkt. Hij kwam erachter hoe zij een succesvolle groei konden bouwen op die combinatie van zout, suikers en gemodificeerd zetmeel. Hij ontdekte ook dat elf toplui van de grootste Amerikaanse voedselproducenten – met 280 miljard dollar jaarlijkse omzet – reeds in 1999 de koppen bij elkaar staken over het groeiende obesitas-probleem. Ook al waren ze bevreesd voor zeer zware boetes zoals de tabaksindustrie opliep om mensen actief te verslaven, toch gingen ze zonder akkoord om aan een oplossing te werken uit elkaar. Hún verslaving aan korte termijnwinsten en beurskoersen zullen we nog jaren bekopen.

Toch is het niet zo moeilijk om weerwerk te bieden aan de verslaving die ons wordt opgelepeld.
Om te beginnen ga je in je hyper- of supermarkt op zoek naar die producten waaraan geen dextrose, maltose, sucrose, fructose en gemodificeerd zetmeel of maïsstroop werden toegevoegd. Snel flikkeren alle glitter, toegevoegde vitaminen, verlaagde vetten, uitdagende kleuren voor je ogen. Zelfs in de afdeling vleeswaren blijkt alleen rauwe ham van sommige dure merken nog vrij van die extra smaakmakers. Nauwelijks een potje saus, geen enkel klaargemaakt gerecht, weinig verwerkte zuivel is vrij van verleidende extraatjes. Zelfs op gedroogde dadels en vijgen, ananas of mango wordt glucosestroop gespoten voor een glanzend gehalte zoet. Reusachtige dozen ontbijtgranen staan krokant van de suikers.

De verkooprekken van ’food’ in supermarkten puilen uit van met veel lucht verpakt voedsel dat deskundig op smaak werd gebracht, opdat de consument er steeds meer van zou eten.
Alleen verse groenten, fruit, noten, eieren, vis en vlees lijken nog vrij van smaakmakers.
Verbeten ga je op zoek naar alternatieven voor je snelle hap en je aloude culinaire sterkhouders in het immense aanbod van kookboeken.

Intussen probeer je je te behelpen met noten allerhande, verse groenten, linzen, quinoa, spelt, boekweit en wat al niet meer. Al je heerlijk brood- en gebakvariaties van exclusieve ambachtelijke bakkers vervang je door spelt, haver, noten en gedroogd en vers fruit met wat yoghurt.
Na enkele dagen merk je al een verandering in lijf en leden. Je suikerspiegel daalt gestaag: minder dorst, betere vertering. Tiens, zou het toch kunnen waar zijn?

En bovenal, je hongergevoel bot af en je hang naar zoet en suiker verdwijnt zelfs helemaal omdat je geen insulinepieken meer te verwerken krijgt door de verslavende inname van snelle suikers. Met recepten van de midden-oosten-keukens (Ottolenghi en co), Pascale Naessens en eigen creativiteit op het web kom je al een heel eind. Je droomt nu van hun gerechten met knolselder, linzen, munt, hazelnoten en -olie, van geroosterde aubergines met olijfolie, yoghurt, thijm en granaatappelpitten, van gewokte spaghetti van courgette, pastinaak, wortelen en olijfolie, rauwe venkel met feta en pijnappelpitten of met sinaas en opgelegde ansjovis, schorseneren in risotto van zwarte of rode rijst met gehakte walnoten en -olie. Je eet speltbrood en dat blijkt in kleine hoeveelheden ruim te voldoen. Vlees en vette vis kruiden je groenten in plaats van omgekeerd. Kaas en noten smaken heerlijk als amuses.

Je kweekt een merkwaardige onverschilligheid tegenover de verleiders van vroeger: koekjes, chocolade, chips. De heerlijkste pralines lijken je verveeld aan te staren. Wijn noch bier smaken naar meer. Dat is nog wel het meest verrassend: van suikerverslaving raak je veel sneller verlost dan bij alcohol, tabak of drugs.
Ook de roep dat zo’n voedingspatroon veel duurder uitkomt, blijkt fout. Het kost je alleen -zeker in het begin – veel meer tijd, maar het helpt je nadenken over wat je eet en eten zal.

Intussen blijk jij niet alleen begaan met deze voeding. Je ontmoet andere liefhebbers op de (boeren-)markt, bij de biowinkel die een groot aanbod sorteert van dit soort ’oude’ voedingsmiddelen. Je evolutie naar gewicht, oogopslag en beweging ontgaat je patiënten niet en dezer dagen koken groepjes patiënten samen vergelijkbare creatieve maaltijden. Met smaak en plezier blijkt het allemaal veel lekkerder dan wat de pot vroeger schaftte aan geraffineerde suikers uit de super. Zij eten zoals Michael Pollan in zijn ’Pleidooi voor echt eten’ voorstelde niets van wat hun overgrootmoeders niet als voedsel zou herkennen.

Met 2014 als jaar van de moestuinen, die dus ook in onze steden aan een opgang beginnen. Volkstuintjes worden weer populair. Net zoals vroeger grote shoppingmalls stadscentra ontvolkten, keren stilaan de kansen voor de kleinhandel en productie in peerto-peer situaties van vraag en aanbod. En dat is veel minder het geval voor grootschalig geproduceerde en van ver aangesleepte geraffineerde voedingswaren.

Wanneer de verzorgingsstaat wordt afgebouwd tot een participatiemaatschappij steken verrassende wendingen de kop op. Andere vormen van samenwerking, uitwisseling van goederen, diensten en informatie hebben via het wereldwijde web invloed op lokaal en bovenlokaal niveau. Steeds meer jonge mensen onttrekken zich zo aan consumptiepatronen van die verzorgingsstaat. Zij gaan eerder wild, participeren onderling aan nieuwe initiatieven Ze worden creatiever en dus moeilijker te controleren door de overheid. Niet in het minst door de fiscus die jaagt op een stijgend overheidsbeslag. Jongere generaties zien hiervan steeds minder de zin in voor hun eigen toekomst.

De Vlaamse cyberfilosoof Michel Bauwens heeft het in zijn boek ‘De wereld redden, met peer-to-peer naar een postkapitalistische samenleving’ over een duurzame en participatieve toekomst, waar de markt steeds meer ondergeschikt wordt aan het algemeen belang. De productie van veel goederen wordt dan kleinschalig en beperkt tot wat nodig is en gevraagd wordt. De productie stuurt dan niet langer de vraag zoals bij de voedingsgiganten vandaag.
Natuurlijk zit dit nog in een kleinschalige fase van minimale veranderingen, natuurlijk zal dit fenomeen niet in één decennium de wereld veranderen, maar dit soort ontwikkelingen kan soms met forse schokken verlopen.

’Veel jongeren worden verdreven uit het systeem van arbeid en kapitaal, maar als kenniswerker blijven ze in het bezit van hun productiemiddel: computer, internet en je netwerken. Het is dus geen proletariaat dat zijn kracht moet halen uit zijn getal, uit zijn massa; het is een diverse en dynamische groep die zijn macht opbouwt door samen te werken. Dàt is hun revolutionaire kracht.’ Michel Bauwens. 

Het begon zowat in mei met een gestage boekenstroom, wisselend naar kwaliteit en intensiteit. Begin november verscheen ook het beeld met de affiche van ‘Oorlog&Trauma – soldaten en psychiaters’ in het Gentse Museum Dr.Guislain. In het Flanders Fields Museum van Ieper loopt parallel ‘Soldaten en ambulances’. De affiche toont iconisch het gruwelijke leed. Het lichaam van de gewonde frontsoldaat wordt van zijn uniform ontdaan om de opgelopen wonden te tonen aan de toeschouwer. Zijn begeleiders wachten en beklemtonen de stigmata met tekenen en aanrakingen.

Honderdjarig oorlogsleed moet verleiden tot een bezoek aan beeldverhalen over alle mogelijk traumatisch leed van de geest, ter lering en vermaak.

‘Den Grooten Oorlog’ zou een einde maken aan alle oorlogen. Dus trokken de propagandamachines zich op gang. Vier en een half jaar lang werd door alle betrokken partijen en landen de hevigste propaganda ooit opgeklopt. Met de door Pruisen verkrachte Belgische Maagd in woord en beeld ronselden Engelse generaals vrijwilligers voor het front. In zowat heel Europa loste de zozeer bezongen internationale solidariteit van proletariërs aller landen op in nationalistische vreemdelingenhaat.

Intellectuele en artistieke elites werden gesommeerd tot vurig woord en beeld. De eerste Engelstalige winnaar van de Nobelprijs literatuur in 1907, Rudyard Kipling, auteur van ‘Het Jungleboek’ en het nog steeds populaire gedicht ‘If’, putte zich graag uit in fanatieke oorlogsretoriek. Zijn eigen zoon en vele andere jongens, ook van bevriende families, motiveerde hij totterdood in de loopgravenoorlog met de Hunnen.

Mede dank zij aanhoudende kunstzinnige propaganda zou de publieke opinie eisen dat Duitsland zwaar werd gestraft. Maar volgens de Engelse oorlogsminister en onderhandelaar Alfred Milner was het Verdrag van Versailles ‘een vrede om een einde te maken aan de vrede’. Milner was nochtans geen doetje want als koloniale ijzervreter had hij als eerste ooit concentratiekampen opgezet in de Zuid-Afrikaanse Boerenoorlog.

Rudyard Kipling heeft nadien wel het fatsoen gehad om in zijn ‘Epitaphs of the War’ terloops te melden: ‘Vraagt iemand waarom we zijn gestorven, zeg dan: omdat onze vaders hebben gelogen.’

Er werd en wordt wat afgelogen en bedrogen over deze oorlog. Niet alleen in de verslaggeving erover maar ook in de getuigenissen nadien, in Duitsland en elders. De belangen van de orkestmeesters bepalen immers de partituur.
In Bonn loopt ‘1914 Die Avantgarden im Kampf’ over de artistieke elite – niet alleen in Duitsland – voor en tijdens de Eerste Wereldoorlog. En ook nog nadien, tenminste voor wie het overleefde. De geselecteerde werken beginnen met het genot van ‘gevaarlijk leven’ en zijn fascinerend in de heldhaftige leugen die ze presenteren. Net zo als de begeleidende foto’s van geüniformeerde artiesten. Naarmate tijd en krijg vorderen, keert echter de lust tot liegen.
Het snelle succes van een gevaarlijk leven slingert terug naar een grafisch gruwelkabinet. In bepaalde kringen ongetwijfeld ook zeer gegeerd.

In de Kunsthalle Mannheim wordt in de dubbeltentoonstelling Dix/Beckmann de sluier gelicht. Beide kunstenaars hoorden zonder onderlinge contacten bij de belangrijkste commentatoren van leven en dood in Duitsland en daarbuiten. Ze deden dit vanuit een verschillende afkomst, opleiding en achtergrond in de eerste helft van de XXste eeuw.
Voor Max Beckmann die onder de nazi’s in ballingschap vluchtte, was kunst een bevrijdende helper op de weg van de mensheid. Kunst gunt toeschouwers vaak een blik achter het donkere voorhang waar we eens allemaal verenigd zullen worden. Otto Dix trok zich in diezelfde periode terug in zijn ‘innere Emigration’ bij de Bodensee, waar hij landschappen schilderde zonder levende tekenen van menselijke aanwezigheid.
In de fenomenale tentoonstelling te Mannheim onthullen zij de werkelijkheid als circus of theater. Of zoals Joost van den Vondel het drie eeuwen eerder omschreef: ‘De wereld is een schouwtoneel, elk speelt zijn rol en krijgt zijn deel’. Het helpt wellicht ook als antwoord op de vraag van de zoon van een oude Duitse studievriend waarom hij generaties later – in het buitenland – nog steeds aangesproken wordt op oorlogen uit de tijd van zijn (over-) grootouders.

In Bonn weet de paralleltentoonstelling ‘Verlorene Söhne’ te ontroeren. Vooral de ontstaansgeschiedenis van het treurende ouderpaar van Käthe Kollwitz op het Deutscher Soldatenfriedhof te Vladslo bij Diksmuide is verhelderend. In het vroegste opzet koesteren de treurende ouders het lijk van hun zoon Peter als een piëta. Beiden woonden en werkten sterk sociaal geëngageerd in het Berlijn van de vorige eeuwwisseling – hij als arts, zij als beeldend kunstenaar. Tegen hun beter weten in had Peter zich op zijn achttiende gemeld als vrijwilliger voor het front. Hij sneuvelde op 23 oktober 1914 in het gevecht met het Belgische 11de Linie regiment aan de Ijzer.
Naarmate de tijd verstreek, dreef het beeld van hun gesneuvelde kind steeds verder af tot beide ouders alleen nog de omarming van zichzelf overhielden. Elk probeert zichzelf bij elkaar te houden na hun verlies en de gruwel van een oorlog die zij – hoewel voorzien – niet konden voorkomen, noch vermijden. ‘Die Eltern’ zoals Käthe Kollwitz haar beeldenpaar noemde, was pas in 1932 klaar en overziet de dodenakker van vele duizenden zonen bij Diksmuide.

In zijn debuutroman ‘Een avond bij Claire’ citeert de Russische auteur in Parijse ballingschap, Gajto Gazdanov, een oom die hem als oud-officier van de tsaar confronteert met zijn keuze als zestienjarige vrijwilliger in het Witte Leger van generaal Wrangel.

‘Je zult de komende tijd veel smerigheid te zien krijgen. Je zult zien hoe mensen gedood worden, opgehangen en doodgeschoten. Dat alles is niet nieuw, niet belangrijk en zelfs niet erg interessant. Maar één ding wil ik je adviseren: word nooit een overtuigd mens, trek geen conclusies, redeneer niet en probeer zo eenvoudig mogelijk te zijn. En vergeet niet dat het grootste geluk op aarde erin bestaat te denken dat je toch iets hebt begrepen van het leven om je heen. Je zult niet werkelijk begrijpen, je zult alleen de indruk hebben dat je begrijpt. Wanneer je er enige tijd later aan terugdenkt, zul je inzien dat je het verkeerd begrepen hebt. En na nog een jaar of twee zul je zien dat je je ook de tweede keer vergist hebt. En zo verder tot in het oneindige. En toch is dat het belangrijkste en het meest interessante van het leven’.

Nederland heeft na de tweede wereldoorlog een mooi zelfbeeld bij elkaar gedroomd. De Nederlandse Maagd hoedde en voedde haar onderdanen, zeker in de oude koloniën. Haar waterbouwkundigen veroverden land op de woeste zee. Haar ingenieurs bouwden hoogtechnologische sleepboten en boorplatforms. Zij ontwierpen de modernste elektronica. Creativiteit zorgde voor een heldere stijl in alles, zo leek het wel. Verboden te gebieden werd een cultuurbegrip van provo tot langharige soldaten. Economisch ging het met de aardgasbellen voor de wind en de hele wereld leek op te kijken naar de hoge morele standaarden die in het koninkrijk werden gehanteerd. Artikel 1 van de Grondwet verklaart immers: ‘Allen die zich in Nederland bevinden, worden in gelijke gevallen gelijk behandeld. Discriminatie wegens godsdienst, levensovertuiging, politieke gezindheid, ras, geslacht of op welke grond dan ook, is niet toegestaan.’

Kom daar in de rest van de wereld maar eens om, toch?

Die nationale tolerantie-trots verleidde filosofen en historici tot belangrijke analyses over de Nederlandse grondslagen van iedere democratie. Het verblijf van de Pilgrimfathers in Delftshaven – tegenwoordig Rotterdam – aan het begin van 17de eeuw lag mee aan de basis van de Verlichtingsidealen van gelijkheid en het republikeinse zelfbestuur in de Verenigde Staten van Amerika. En van daaruit in zowat de hele wereld. Spinoza en vele andere denkers en doeners konden als asielzoekers toch maar voluit bijdragen aan de bloei van handel, nijverheid, kunsten en wetenschappen ten bate van de gehele mensheid. Hollandse regenten waren gastvrij voor gegoede inwijkelingen en vluchtelingen – ook uit het zuiden. Zij droegen immers ruim bij tot de economische macht en rijkdom van de Republiek.

Als grondslag voor de Gouden Eeuw werd dit verhaal een onderdeel van de historische canon van Nederland. En zoals dat gaat met historische verhalen worden ze graag tot een bruikbare mythologie gesmeed. ‘Vrijheid, gelijkheid en solidariteit’ diende om de huidige generaties een ideaalbeeld in te prenten van de multiculturele samenleving. Vier eeuwen verschil maakt in wezen niet veel uit. En het ‘in gelijke gevallen’ van de grondwet was een rekbaar begrip.

Mensen zijn toch mensen of ze nu arm zijn of rijk, zwart of blank, man of vrouw. Iedereen is gelijk voor de grondwet en discriminatie is omwille van gelijke kansen ten strengste verboden. Wat zou Nederland als een van de rijkste landen van de wereld asielzoekers, economische migranten en illegale gelukzoekers niet fatsoenlijk kunnen opvangen. Welvaart kan al die mensen een plaats geven en het land diversifiëren dank zij de boeiende culturen en religies die ze met zich meebrengen.

Het bekte aardig maar het intentieproces van zo’n vreedzame multiculturele samenleving bleek allesbehalve op gelijkheidsidealen gebaseerd.

In omstandigheden die verre van gelijk waren, werd aan nieuwkomers meteen solidair gelijke rechten verleend. Tenminste tot het economisch niet meer goed te dragen was. En dat werd het eerst ervaren door de zwakste inwoners van het Koninkrijk der Nederlanden. Zij werden bij een blijvende instroom van nieuwe generaties migranten geconfronteerd met gettovorming en de minder feestelijke aspecten van botsende culturen, ook bij nacht en ontij. De samenlevingsregels in galerijflats en sociale huurwoonwijken verloren hun betekenis. Wie nieuwkomers daarop probeerde aan te spreken dreigde al gauw als racistische kaaskop te worden weggezet.

En dus verdween met het oogcontact ook het wijkgevoel en werd iedere confrontatie uit de weg gegaan. Op enkele uitzonderingen na werden grote gewelddadige conflicten tussen autochtonen en allochtonen vermeden, maar onder het plaveisel blijft de veenbrand smeulen. Bij iedere verkiezing is de verbijstering van de zelfverklaarde progressieve elite van Nederland groot omdat de kiezer hun politiek van goede bedoelingen niet wil begrijpen, laat staan appreciëren.

Een vergelijkbaar fenomeen doet zich voor in de Scandinavische landen waar sinds de moordpartij van Anders Breivik op 22 juli 2011 in het sociaal-democratische jongerenkamp op het eiland Utoya vaker etnisch geweld aan de oppervlakte kwam.

De Nederlands-Deense filosofe Stine Jensen slaagde in haar tv reeks ‘Licht op het Noorden’ een glimp te laten zien van de spanningen, frustraties en woede die zich onder de van staatswege georganiseerde gelijkheidscultuur in landen als Noorwegen oplaadt.

De autochtone bevolking voelt zich geconfronteerd met een schijnbaar eindeloze instroom van vluchtelingen en arbeidsmigranten die bij gettovorming hun normen en waarden graag publiek belijden en opleggen. Wie reageert en op zijn strepen staat, heet al gauw racist.

In Nederland bleek het zwartepieten over zwartepiet hiervan een mooi voorbeeld. Telkens weer slagen zelfverklaarde zendelingen erin om ‘s lands eer te kapen met eisen tot genoegdoening, slavernij compensaties, verbouwing van de Gouden Koets waarop zwarte medemensen afgebeeld staan die onderdanige dankbaarheid betuigen aan Hollandse kolonialen. Voor menig zendeling is Hollands Glorie nog steeds de oorzaak van alle ellende in de vroeger koloniën, vroeger en zeker ook nu. Daarom draagt Sinterklaas vandaag in de landelijke supermarkten een ondefinieerbare mijter en wordt hij omringd door oranjepieten.

De meeste nieuwkomers – ook uit de oude koloniën – weten zelf heel goed welke mogelijkheden de Nederlandse samenleving hen biedt en heeft geboden. Wie oud en wijs genoeg is voor enig historisch besef, weet perfect wat racisme is en waar dit iemand het diepste kan raken. In de meeste Afrikaanse landen worden mensen etnisch beoordeeld en bedreigd. Enkel stamverband biedt dan nog soelaas. Binnen de islamitische oemma is alle respect zoek voor andere interpretaties van het ware geloof. Saoudi Arabië organiseert vandaag met veel politiegeweld de uitdrijving van illegale arbeidskrachten – ook islamitische – waardoor hele economische sectoren stokken. Hierover worden in de Verenigde Naties geen verontwaardigde pleidooien gehoord vanwege de Jamaicaanse Verene Sheperd. Zij was de mensenrechtenonderzoeker bij de Verenigde Naties, die wel bij hoogdringendheid de afschaffing van het Sinterklaasfeest bepleitte wegens herinneringen aan de slavernij.

De kreet racisme en discriminatie klinkt in Nederland vaak luid wanneer een nieuwkomer zijn gram wil halen. De grootste roepers halen zo meer hun vermeend gelijk. De anderen verbijten zich in stilte, zonder te vergeten. Wanneer de overheid zich terugtrekt uit de publieke ruimte verdwijnt ook iedere vorm van gelijkheid en transparantie.

Zo is de reactie op het openstellen van de grenzen voor Oost-Europese arbeidsmigranten – nu ook Bulgaren en Roemenen – niet alleen problematisch voor de Engelse regering maar ook voor het liberaal-socialistische kabinet Rutte. Vooral wanneer gelijke rechten meteen ook staan voor recht op uitkeringen en sociale zekerheid, waar de participatiesamenleving vrijwilligerswerk voor leefloon eist.

En dan hebben dezer dagen de Staten Generaal van het Koninkrijk der Nederlanden niet alleen Koningin Máxima tot regentes benoemd in geval van overlijden van haar Willem-Alexander, maar de Eerste Kamer heeft nu ook de blasfemiewet opgeheven. Sinds 1932 was godslastering in het koninkrijk bij wet verboden. Vandaag niet meer.

Maar ook hier is niets wat het lijkt. De Eerste Kamer wil dat de regering artikel 137 aanpast wordt opdat gelovigen “afdoende worden beschermd tegen belediging van hun geloof, zonder dat dit de vrijheid van meningsuiting onnodig beperkt”.

De Nederlandse schrijver en historicus Karel van het Reve schreef ooit over de blasfemiewet in ‘De Ondergang van het Morgenland’: “Hoe je het ook bekijkt, lastering heeft te maken met het vertellen van dingen die niet waar zijn. Door godslastering strafbaar te stellen, wordt de indruk gewekt dat de Nederlandse staat bepaalde dingen, de god der christenen betreffend, voor waar houdt. Dat is niet zo.”

Een wet op godslastering die vervangen wordt door een andere beperking van de vrije meningsuiting over religie en geloof blijft een risico voor wie niet het juiste geloof is toegedaan. In een land met vele geloven en ongelovigen leidt dit vroeg of laat tot problemen wanneer de publieke ruimte niet vrij blijft van militante openbare geloofsbelijdenissen.

In België veroordelen ambtenaren tot GAS-boetes voor wie in de sociale media kritiek levert op fout gedrag van politiediensten. In Nederland dreigen boetes voor het onteren van de naam van God.

wo 23/10/2013 – 14:25 Jan Van Duppen In Nederland neigt de ziekteverzekering van de voorbije verzorgingsstaat fors uitgekleed te worden in de nieuwe participatiemaatschappij. Wat vroeger evident verzekerd leek, wordt vandaag een kwestie van eigen centen.

 Het houdt je alert en betrokken, het verhindert geestdodende routine en het levert veel ervaring op waarbij zieken én gezonden baat hebben. Beter een beetje van alles dan alles van een beetje. Dat helpt de blik ruim te houden, biedt mogelijkheden tot voldoende afstand voor overzicht en andere benaderingen dan de voorgekauwde en aangeleerde beslissingsbomen.

Zoals wel vaker met de last der jaren moet ik mijn mening enigszins herzien. Praktijkonderzoek in Nederland heeft aangetoond dat er grote hiaten zitten in de huidige stervensbegeleiding. Bij euthanasie én bij het in een zo pijnloos mogelijke slaap brengen van stervende patiënten. Aldus een Nederlands onderzoek naar oncologische en palliatieve zorg. Jaarlijks worden in Nederland ruim 3.700 meldingen gedaan van euthanasie, waarvan bijna 200 hulp bij zelfdoding door artsen. Bij ruim twaalf procent van de overige 17.000 sterfgevallen wordt zo’n palliatieve sedatie toegepast. Bij minstens tien procent loopt er een en ander mis.

Dat kan weinig lijken maar de emotionele impact ervan is vaak heel groot op de arts, verpleging en omgeving van de patiënt. Van de 9.000 huisartsen hebben er 90 een speciale opleiding voor palliatieve sedatie gevolgd. Van de 1500 specialisten ouderengeneeskunde hebben er ook 90 deze opleiding gevolgd.

Er bestaan bij onze noorderburen specialistische teams voor palliatie die op verzoek van de arts aan huis pompjes aanleggen voor intraveneuze toediening van medicijnen. Zij kunnen helpen bij het bepalen van de dosering. Niet iedereen kan of wil daarop beroep doen. En met die hulp kunnen er nog onvoorziene problemen ontstaan. Ook in de ziekenhuizen loopt het soms moeizaam omdat het begeleiden van het levenseinde vaak overgelaten wordt aan de jongste assistent met de minste ervaring. Deze staat er dan vooral ‘s nachts alleen voor en is nerveus omdat een palliatieve sedatie geen actieve euthanasie kan zijn.
Spanning aan het sterfbed

Zo krijg je van die verschrikkelijke situaties wanneer de pijn en alle bijkomende ellende ondraaglijk geworden is. Patiënt en omgeving smeken om een waardig einde. Wegens geen uitdrukkelijke euthanasiewens rest als enige mogelijkheid palliatieve sedatie. Na afscheid te hebben genomen van de geliefde nabestaanden wordt de patiënt in slaap gedaan en de pijn wordt bestreden. Maar dan komt de stervende plots weer tot bewustzijn en wil hij opnieuw drinken en eten zelfs. Soms blijkt het stervensproces veel langer aan te slepen dan arts en omgeving verwacht hadden. Nochtans wil iedereen wrevel en spanning aan het sterfbed vooral vermijden.

Uiteraard roepen bij deze cijfers allerlei instellingen dat een opleiding palliatieve sedatie verplicht moet gesteld worden voor artsen en verpleegkundigen. Ondanks mijn voorkeur voor een zo breed mogelijke toepassing van ons medisch handelen heeft de last der jaren mij duidelijk gemaakt waarom veel artsen bij voorkeur een stervensproces aan zich laten voorbijgaan.
Er is de factor tijd en er is de factor stress. Stervensbegeleiding is een slepende en slopende activiteit wanneer het bovenop het drukke dagelijkse huisartsenwerk komt.

Dezer dagen zoeken jonge huisartsen – voor hun eigen gezondheid en geluk – naar een levensritme buiten de aloude 24/7 confrontatie met ziekte, lijden en dood. De vervrouwelijking van het beroep is daaraan niet vreemd. Het macho-opbod van langer, harder, sterker en meer sterft uit met de oude generatie van de plethora, het overaanbod aan zorgverstrekkers.

Het actuele pleidooi voor praktijkassistenten, administratieve hulp, samenwerkingsverbanden en een forse verhoging van de verloning kan hierbij ruimte bieden. Ook voor zware en langdurige stervensprocessen kan soms verwezen worden naar een hospice voor terminale begeleiding. Gesteld dat er plaats is, gesteld dat de stervende en zijn of haar omgeving daartoe bereid zijn. Velen kiezen in hun laatste levensdagen liever voor een vertrouwde omgeving dan een onbekende hospice. Ziekenhuizen zijn in Nederlands alvast omwille van de statistieken steeds minder geneigd terminale patiënten op te nemen.

Daarom lijkt het mij zinvoller om het aantal gespecialiseerde teams voor palliatieve sedatie uit te breiden zodat huisartsen, verpleeg- en verzorgingstehuizen en ook ziekenhuizen er gemakkelijker beroep op kunnen doen. Naast levenseindeklinieken kunnen vergelijkbare teams opgericht worden voor ondersteuning bij of uitvoering van euthanasie-procedures.

Ondanks de grote verwachtingen van de publieke opinie lijden in België en Nederland stervende mensen en hun omgeving vaak aan angst en onzekerheid over hun levenseinde. Deskundige begeleiding die voldoende tijd en ruimte krijgt, kan daar bij helpen. Op voorwaarde dat ze fatsoenlijk gefinancierd wordt, zeker bij een groeiende krapte op de markt van welzijn en geluk.

‘Iedereen gaat dood op een manier die op hem lijkt. Sommigen in stilte, op hun tenen, anderen lopen achteruit, terwijl ze om vergiffenis of toestemming vragen. Sommigen gaan heftig discussiërend of om uitleg vragend, en sommigen banen zich vechtend en vloekend een weg erheen. Anderen omarmen hem. Sommigen sluiten hun ogen, weer anderen huilen’. (Eduardo Galeano)