Een mooie ode van een groots geschiedschrijver aan Herodotos, zijn voorganger van 2500 jaar geleden.

Kapuscinski is dé schrijver – journalist die de technieken van de macht van de absolute heerser in de tweede helft van de twintigste eeuw beschreef in zijn reportageboek “De Keizer” (1984). Hij analyseert de waanzin van de Ethiopische keizer, die zijn land bijna vijftig jaar lang regeerde, alsof hij in de middeleeuwen leefde. Hij beschreef messcherp de technieken van de absolute macht: hoe de Negus zich iedere ochtend door al zijn vazallen en raadslieden individueel in het oor liet fluisteren wat volgens ieder van hen de stand der dingen wel zou zijn in de wereld van die dag en verder. Zoals moderne populistische partijleiders hun mobieltje aan het oor houden van bij het ontwaken tot het slapen om van ieder van hun vazallen en waterdragers de nieuwste ontwikkelingen in de partij, het land, de wereld en het heelal te vernemen.

209. Het veelvuldige lezen van Herodotos’ oeuvre en zelfs een zekere binding, een bepaald soort omgang en gebruik, reflex en gewenning, begonnen op mij een vreemde invloed uit te oefenen die ik niet nauwkeurig kan definiëren. Hij brengt mij ongetwijfeld in een toestand waarin ik ophoud te voelen dat er een tijdbarrière bestaat, dat ik van de door de Griek beschreven gebeurtenissen tweeëneenhalfduizend jaar verwijderd bent. De afgrond waarin zowel Rome, als de middeleeuwen rusten, de geboorte en het voortbestaan van de grote godsdiensten, de ontdekking van Amerika, de renaissance en verlichting, de stoommachine en de elektrische vonk, de telegraaf en het vliegtuig, honderden oorlogen inclusief twee wereldoorlogen, de ontdekking van het antibioticum, de demografische explosie, duizenden en duizenden dingen en gebeurtenissen, die onder het lezen van Herodotos pas verdwijnen alsof ze niet bestonden of van het eerste plan naar de achtergrond van het toneel verschoven, alsof ze zich in de schaduw terugtrokken, achter de portiere, achter de coulissen. Voelde Herodotos, die geboren werd, leefde en werkte aan de andere kant van de ons scheidende afgrond, zich daardoor armer?

Niets wijst erop. Integendeel, hij geniet volop van zijn leven, verkent de wereld, ontmoet heel veel mensen, luistert naar honderden verhalen; hij is een actief, beweeglijkheid onvermoeibaar mens, altijd op zoek naar iets, altijd ergens mee bezig. Hij zou zo graag nog zoveel dingen, zaken en geheimen wil verkennen, veel raadsels willen oplossen, een lange litanie van vragen willen beantwoorden, maar hij heeft er simpelweg niet genoeg tijd voor, tijd noch kracht, hij haalt het gewoon niet, zoals ook wij het niet kunnen halen, het mensenleven is ook zo kort! Wordt hij gehinderd door het gemis van de hogesnelheidstrein of het vliegtuig, het feit dat er zelfs nog geen fiets bestaan? Het valt te betwijfelen. Als hij de hogesnelheidstrein of het vliegtuig tot zijn beschikking zou hebben gehad, zou hij dan nog meer informatie hebben verzameld en aan ons hebben doorgegeven? Ook dat valt te betwijfelen.

Ik heb de indruk dat zijn probleem heel anders was. Waarschijnlijk besluit hij namelijk pas aan het eind van zijn leven een boek te schrijven omdat hij besefte dat hij een enorme aantal geschiedenissen en heel veel informatie had vergaard, en dat ze allemaal, tot nu toe alleen opgeslagen in zijn geheugen, simpelweg zouden vergaan als hij ze niet in een boek zou vastleggen. Het is opnieuw, zoals altijd, hetzelfde gezicht van de menselijke tijd, de strijd met de zwaktes van het geheugen, met zijn vluchtigheid, met zijn permanente neiging tot vervagen en verdwijnen. Vanuit deze strijd ontstond het idee van het boek, van elk boek. Vandaar zijn duurzaamheid, je zou willen zeggen – zijn eeuwigheid.

Want de mens weet, en naarmate hij ouder wordt weet hij het aldoor beter en voelt het steeds duidelijker, dat het geheugen zwak en vluchtig is, en als hij zijn kennis en ervaring niet in een duurzamere vorm vastlegt, dan zal het geen hij in zichzelf draagt, vergaan. Daarom ook wil iedereen een boek schrijven. Zangers en voetballers, politici en miljonairs. Als hij het zelf niet kunnen of ze hebben er geen tijd voor, geven ze de opdracht aan iemand anders. Zo gaat het en zo zal het altijd gaan. Temeer daar het schrijven een gemakkelijke en simpele activiteit lijkt. Zij die dat denken, moeten maar eens nadenken over de uitspraak van Thomas Mann dat “een schrijven een mens is die meer moeite heeft met het schrijven dan andere mensen”.

211. Want het boek van de Griek, zoals elk bijzonder oeuvre, moet men meerdere malen lezen: iedere keer zal het een nieuwe laag aan ons onthullen, een andere, niet eerder opgemerkte inhoud, andere beelden en betekenissen. Want elk groot boek bevat een paar boeken, men moet ze alleen bereiken, ontdekken,uitdiepen en bevatten.

218. In Algiers praat men openlijk over het bestaan van twee soorten Islam. De ene wordt de Islam van de woestijn genoemd, de andere de islam van de rivier of de zee. De eerste islam wordt beleden door strijdlustige nomadenvolken die een overlevingsstrijd voeren in de meest mensvijandige omgeving, de Sahara; de tweede, die islam van de rivier of van de zee, is een geloof van koopmannen, rondreizende handelaren, mensen trekroutes en de bazaar, voor wie openheid, schikking en uitwisseling niet alleen van belang zijn vanuit het oogpunt van het handelsprofijt naar voor wie ze de bestaansvoorwaarden vormen.

Zolang het kolonialisme voortduurde, bond een gemeenschappelijke vijand beide stromingen aan elkaar, maar later kwam het tot een botsing.

224. Op een dag organiseert een van de Thebanen, de collaborerende Griek Attsaginos, en feest voor de bevelhebber van de Perzen, Mardonios, waarbij hij 50 Perzische beroemdheden en hetzelfde aantal van de beroemdste Thebanen voor uitnodigt. Elk Perizisch-Thebaans paar laat hij op een aparte sofa zitten. Op een van die sofa’s zitten de Griek Thersandros met naast hem een Pers wiens naam Herodotos niet vermeldt. Ze zitten samen te eten en te drinken, totdat op een gegeven ogenblik de duidelijke melancholisch gestemde Pers tegen Thessandros zegt: “Kijk eens goed naar de Perzische gasten en denk aan het leger dat wij in het kamp bij de rivier hebben achtergelaten.”

De Pers moet wel last hebben van slechte voorgevoelens want hij vervolgt: “Let op mijn woorden: binnen afzienbare tijd zijn er van al die mannen nog maar een paar in leven.”

De man huilde bittere tranen toen hij dit zei.

Trachtend het gensik van de zich op treurige wijze bedrinkende Pers te stoppen, merkte de nog nuchtere Thesandros uiterst verstandig op: “Ligt het niet meer voor de hand om zoiets tegen Mardonios en de andere hoge officieren te zeggen?”

Hierop antwoordt de Pers met een tragisch klinkende doch uiterste wijze opmerking: “Beste man, de beslissingen der goden zijn voor de mensen onafwendbaar en niemand is bereid te luisteren naar onheilsprofeten. Velen van ons weten dit heus wel, maar we zijn met handen en voeten gebonden. Niets stemt triester in een mensenleven dan het volle besef te hebben en niets met die wetenschap aan te kunnen.”