Mijn fietstocht naar Rome begint voor mij als een ’tour of duty’ door een ver verleden met als eerste tussenstop de zwaar verontreinigde site van de intussen gesloopte asbest-cementfabriek van Mollith-Johns Manville-Balmatt aan het kanaal te Mol Donk. Bijna veertig jaar geleden draaide ik daar eindeloze drieploegendiensten aan de lopende band in de lakspuiterij waar op maat gebroken asbest-cement leien of golfplaten gelakt werden met verf op basis van giftige oplosmiddelen.

Om de kloktijd te doden binnen een wolk van lawaai restte mij enkel hoofdrekenen, liedjes en verhalen herhalen. Tijdens de aflos voor een drink- en plaspauzes bood ‘Het Volk’ van de ploegbaas – tevens ACV syndicaal afgevaardigde – met de columns van kanunnik De Swaef en Heer Bommel van Marten Toonder soelaas.
Asbestvezels werden in die jaren zeventig van de vorige eeuw nog als onovertroffen voor sterkte en vuurbestendigheid van bouwmateriaal gepromoot.

Intussen resten van die reputatie enkel nog blackfields en kankers van de long-, buik- en hartvliezen. Melk werd gratis verstrekt en menig jong gepensioneerde werkmakker werd vroeg begraven.

Langs de Rozenberg voert ons peddelwerk naar de oude Glaverbelsite – nog steeds in bedrijf maar lang niet meer zoals in de hoogtijdagen van het dubbel glas. De Casino als Biedermeyerruïne ligt tegenover de glasfabrieken te wachten op enig erbarmen. Midden de jaren zeventig waren politieke dromen van een maakbare betere wereld nog geen nachtmerries. Althans niet voor ons.

Waar konden we ons beter proletariseren dan in het aftandse industriële miserabilisme van de Kempen? Als kleinburger schuldbewust universitaire aula’s inruilen voor stakingspiketten en fabrieken zou ons een andere kijk op de werkelijkheid bezorgen. Door leven en werken onder het proletariaat zou ons denken immers nog op de valreep als staal worden gehard.
Aan de oude Vieille Montagne zinksmelterij van Balen Wezel die intussen Nyrstar heet, voert het iconische bruggetje uit ’Groenten uit Balen’ over het kanaal naar Beverlo.

Van de nog oudere PRB - Poudreries Réunies de Belgique – herinner ik me de zaligspreking van een oude arbeider dat je van nitroglycerine wel hoofdpijn krijgt maar dat zink en lood van bij de buren de zoete dood heet.

Op het immense terrein werden springstoffen gefabriceerd in lange rijen bunkers. De vaatverwijdende effecten van de nitroglycerine voerden na ieder weekend tot misselijkheid en overgeven boven de mengmolen met schietkatoen. Alternatief werk was het frezen van de kopstukken voor de ontstekers bij vers afgevulde mortiergranaten die in die tijd met andere zware munitie in treinladingen naar Afrika verscheept werden. Het drogen van schietkatoen was een eenzame job naast een steeds met water gevuld bad in openlucht. Voor het geval er toch een vonk zou ontstaan.

Het bedrijventerrein is intussen ontmanteld. De vroegere Buskruitstraat heet nu Japanse Kersenlaarstraat en de failliete ’Poeier’ maakte plaats voor Ajinomoto OmniChem, een Japans chemisch bedrijf.

Proletariseren was ook een vlucht uit de werkelijkheid: nostalgie naar een vermoede solidariteit uit een imploderend industrieel verleden. Het werd nog kunstmatig in leven gehouden als principiële hoop op een betere toekomst. De wil tot verandering werd luidruchtig gekoesterd in de directe rede.

Langs het kanaal voert een verhard jaagpad mijn fiets tot in het centrum van Leopoldsburg. Als militair aanvoerkanaal deed het een eeuw lang dienst voor het kamp van Beverlo.
De omgeving van de militaire bakkerij vind ik niet meer terug. Tijdens onze legerdienst als chauffeur zware vrachtwagens voor de Logistiek van de Landmacht voerden we nochtans iedere werkdag grote ladingen brood naar de kantines troep en de mess off en ooff van kazernes van Herentals tot Beveren. In onze thuiskazerne aan de Lange Leemstraat te Antwerpen dienden we als chauffeurs te eten in de kantine troep van het militaire hospitaal. Vandaag huist in die oude kapel een gastronomisch restaurant.

Fietsen naar het verleden leidt ook langs de NV Kolenmijnen van Beringen waar het oude hoofdgebouw tot Vlaams mijnmuseum gerenoveerd werd. Langs de betonnen koeltorens wordt nu een subtropisch zwembad geconstrueerd.

Casino en cité ogen hier veel beter en mooier dan die van Mol Gompel. De enorme katholieke mijnkathedraal met een kloostergang als mijnpijlers staat er verkommerd bij. Schuin achter de Roomse kerk torenen de dubbele minaretten van de grote Fatihmoskee boven de omgeving uit. Blauwe, oranje en rode verkiezingsborden met kandidaten uit het eigen volk kleuren het zwart witte strepenpatroon van het gebedshuis.

In Turkije zijn intussen ruim 300 mijnwerkers dood gebleven door een brand na de ontploffing van een transformator in de mijn van Soma. Wellicht zijn er nog meer doden door de vele Syrische kompels die illegaal aan de slag waren in de mijn. Ondergrondse mijnarbeid was en is nog steeds erg gevaarlijk.

Destijds klonk in de Kempense Steenkoolmijnen een jaarlijkse dodentol van één op duizend kompels gebruikelijk. Sommige experts hopen op een andere en veiligere arbeidsorganisatie in de mijnen. Met de stijgende energiebehoefte verdubbelde de steenkoolproductie in de wereld na de sluiting van de Kempense mijnen. In economische opmars hebben landen en hun leiders geen oren naar broeikasverhalen.

Met de vraag naar steenkool stijgt het aantal arbeidsongevallen. Volgens Lander Vermeerbergen, organisatiesocioloog bij het Centrum voor Sociologisch Onderzoek aan de KU Leuven, heeft dat vooral te maken met arbeidsdagen van zestien uur zonder weekend of rust in wisselende dag- en nachtshiften. Oververmoeidheid leidt tot zware ongevallen. De hiërarchische structuur in een mijnbouworganisatie maakt het ongevallenrisico alleen maar erger. Toch bleek reeds uit onderzoek in 1951 dat meer beslissingsmacht bij de mijnwerkers zelf tot minder zware ongevallen leidt.

Zeker ondergrondse steenkoolwinning vereist enorme logistieke infrastructuur die niet kan ontwikkeld worden door individuele mijnwerkers aan het front, in de pijlers of gangen, laat staan de schachten. In kleinschalige (illegale) mijnen vallen misschien minder slachtoffers – voor zover ze al bekend gemaakt worden – wegens minder kompels met een veel lagere productie. Bovendien is het in grote industriële mijnen in veel landen voordeliger om massaal gebruik te maken van goedkope handenarbeid. Bij grote ongevallen, zoals aardbevingen, instortingen, water, gas en branden laten veel mijnwerkers het leven wegens geen weg terug.

Ondergrondse energieproductie uit kolen kan perfect met een minimum aan mijnwerkers ter plekke. Maar dat zal nooit gebeuren zolang goedkope kompels op grote schaal kunnen aangevoerd worden en hun veiligheid en gezondheid niet hoeft geteld te worden. Niet in Turkije, niet in China of Vietnam, laat staan in Zuid-Afrika, de V.S., Rusland of Oekraïne.
Daar reikt wat elders een industrieel verleden was nog vol hoop naar een grote toekomst.

Glück auf!

„Japanners denken veel aan het verleden, maar voor hen is dat een onuitputtelijke bron van geluk. Natsukashii betekent dat je gelukzalig terugblikt op aangename herinneringen die je steeds opnieuw en naar eigen believen kunt ophalen. Zo is het verleden ook nooit helemaal voorbij. Dat is veel intelligenter dan hoe wij in het Westen omgaan met wat achter ons ligt. Bij ons is het verleden iets wat tot droefenis inspireert. Want ofwel was het verleden zelf ongelukkig en daar kun je alleen maar wanhopig van worden. Ofwel was het verleden gelukkig en ook dat maakt ons somber want het is voorbij. Dat is idioot, want zo zijn we altijd ongelukkig.”