Orhan Pamuk, De vrouw met het rode haar.

Uitg. De Bezige Bij 2017

De Chinese dichter DuoDuo omschreef in 1989 na de Pekingse Lente en zijn vlucht naar Poetry International te Rotterdam het verschil tussen oost en west als: “In het oosten eten de vaders hun zonen op om de macht te kunnen behouden, in het westen doden de zonen hun vaders om met hun moeder te slapen.”

‘De vrouw met het rode haar’ is een fenomenaal gelaagde roman waarin Orhan Pamuk de kwestie oost-west, vader-zoon, moeders-vrouwen op een diepgravende, haast archeologische wijze onthult.

265. Want de dingen uit oude sprookjes en legenden overkomen je uiteindelijk zelf. Hoe meer je leest en in legenden gaat geloven, hoe meer ze je overkomen. Je noemt een verhaal dat je hoort trouwens een legende juist omdat het je zal overkomen.

Het literaire raffinement van Orhan Pamuk geeft de lezer telkens weer de kans om mijmerend te verdwalen in eigen interpretaties, verlangens en overwegingen. Waarna we toch weer bij hetzelfde graven in moeder aarde terechtkomen op zoek naar het levende water.

Hij overstijgt de huidige politieke, religieuze, militaire en economische van zijn Turkije door precies Sophokles Oedipus Koning en Het Boek der Koningen, de Shahnameh uit Perzië te verweven in de vader-zoon verhouding en de schroom over het begeren van de moeder-vrouw.

266. Ik was nog geen vijfendertig en wist al van de trots en de zwakte van mannen en van het individualisme dat door hun aderen stroomt. Ik wist dat ze hun vaders kunnen doden, en hun zonen evengoed. Maar of vaders nu hun zonen doden, of zonen hun vaders, de mannen zijn de helden en mij rest niets anders dan tranen te vergieten. Misschien moest ik vergeten wat ik daarvan wist en ergens anders heen gaan.

186. De vraag waar het eigenlijk om ging was waarom in Europa, dat kon bogen op een zoveel bredere en rijkere beeldcultuur en -traditie, net de cruciale scènes uit Oedipus zoals de moord op zijn vader en het slapen met zijn moeder, niet waren afgebeeld. De Europese schilders konden in woorden over deze schilderijen denken, ze begrepen het verhaal. Maar waar ze in woorden over konden denken konden ze niet voor zich zien, konden ze niet uitbeelden. Dat was de reden dat ze alleen het moment geschilderd hadden dat Oedipus het raadsel van de sfinx oplost. In islamitische landen, waar veel minder afbeeldingen werden gemaakt en bekeken, waar die meestal verboden waren, was de moord op Sohrab door zijn vader Rostam juist duizenden malen uitbundig getekend.

Pier Paolo Pasolini, behalve regisseur ook romancier en schilder, had met zijn film Edipo re afgedaan met deze regel.

237. Als je zonder vader opgroeit, besef je niet dat de wereld een centrum en een grens heeft, dan denk je dat je alles kunt…’ zei hij. ‘Maar na een tijdje weet je niet meer wat je moet, dan probeer je in de wereld een betekenis, een centrum te vinden, en ga je op zoek naar iemand die nee tegen je zegt.’

46. Volgens mijn vader bestond er geen groter geluk dan te trouwen met het meisje met wie je in je jeugd, gedreven door een bepaald ideaal, samen enthousiast boeken hebt gelezen. Dat had hij eens tegen mijn moeder gezegd toen hij vertelde hoe gelukkig iemand anders was.

78. Ik ben het meest mezelf als niemand me ziet, dacht ik in die tijd. Ik was net bezig dat idee te exploreren. Als niemand je in de gaten houdt, kan de tweede persoon die in jezelf schuilgaat naar buiten komen en doen waar hij zin in heeft. Als je een vader hebt die in de buurt is, die je ziet, trekt die tweede persoon zich juist dieper in je terug.

240. Als het klopt wat we al die jaren bij het lezen van de verhalen over Oedipus en zijn vader, over Rostam en Sohrab hebben gedacht… Als die knul je zoon is, dan zal hij je vermoorden! Omdat hij een westers opstandig individu is…’

‘Maar als hij zoiets waagt, dan word ik een Aziatische autoritaire vader, net als Rostam, dan ben ik die brutale zoon te snel af en dood ik hem,’ zei ik met een glimlach.

245. ‘Rijke Turken met een Europese levensstijl verdedigen het secularisme altijd met het smoesje dat “hun relatie met God niemand wat aangaat”,’ vervolgde Serhat. ‘Maar eigenlijk zijn ze zo voor het secularisme omdat ze dan onder de noemer van modern zijn zonder enige relatie met God alles kunnen doen wat vies en voos is.’

‘Wat is je probleem met moderne mensen?

‘Eigenlijk heb ik met niks of niemand een probleem,’ zei hij kalmer nu. ‘Ik wil mezelf zijn, zonder me te definiëren aan de hand van vijanden, van tegenstellingen als links, rechts, religieus, modern, en daarom begeef ik me niet onder de mensen maar schrijf ik gedichten. Daarnet werd er bij me aangebeld, ik zat een gedicht te schrijven en ik heb niet opengedaan.’

Ik begreep niet precies waar hij het over had. Maar ik dacht dat een academische discussie zijn woede zou temperen. ‘Vind je moderniteit iets slechts?’ vroeg ik met de onbevangenheid van iemand die te veel gedronken heeft .

‘Een modern iemand is iemand die verdwaalt in de stadsjungle. Dat is hetzelfde als geen vader hebben. En in feite heeft  het ook geen zin dat zo iemand op zoek gaat naar zijn vader. Als hij een modern individu is, dan zal hij in de drukte van de stad zijn vader niet kunnen vinden. En vindt hij die wel, dan kan hij geen individu zijn. Jean-Jacques Rousseau, de Franse uitvinder van de moderniteit, heeft  dat heel goed begrepen, daarom heeft  hij zijn vier kinderen willens en wetens verlaten zodat zij modern konden zijn, hij heeft  ze niet één keer opgezocht. Heb jij me misschien ook in de steek gelaten zodat ik modern kon worden? Als dat zo is, dan had je gelijk.’