Tom Holland, Heerschappij, Hoe het Christendom het Westen vormde. 

uitgeverij Athenaeum  2020

Een uitputtend boek dat naar het einde toe steeds grotesker wordt tot een bizar samenraapsel van een hoop figuren en verhalen waarmee in het Westen, Midden Oosten en Noord Amerika alles, iedereen, altijd en overal het Christendom als voorbeeld zo niet aanstichter wordt geduid. 

De eerste helft boeide me meer omdat hij de spanningen binnen het groeiende geloof voor mij interessant weet te duiden. Met de eeuwen verdwijnt dat boeiende aspect en wordt het forse leesarbeid. 

33. ‘Dat gold ook voor de waarden van Caesar, van wie gezegd wordt dat hij een miljoen Galliërs om het leven heeft laten brengen, en nog eens een miljoen van hen tot slaaf heeft gemaakt. Het was niet alleen die extreme gevoelloosheid die me van streek maakte, maar het volslagen gebrek aan besef dat de armen of de zwakken zelfs maar de minste intrinsieke waarde zouden kunnen hebben. Waarom vond ik dat verontrustend? Omdat ik, wat moraal en ethiek betreft, totaal geen Spartaan of Romein was. Dat mijn geloof in God in de loop van mijn tienerjaren vervaagd was, wilde niet zeggen dat ik geen christen meer was. Al meer dan een millennium was de beschaving waarin ik geboren werd die van het christendom. De uitgangspunten waarmee ik was opgegroeid (over hoe een maatschappij op de juiste manier georganiseerd moest zijn en over de principes die daaraan ten grondslag lagen) kwamen niet voort uit de klassieke oudheid en nog minder uit ‘de menselijke natuur’, maar zeer beslist uit het christelijke verleden van diezelfde beschaving. De uitwerking van het christendom op de ontwikkeling van de westerse cultuur is zo diepgaand geweest dat die niet meer zichtbaar is.

735. ‘Marx’ kijk op de wereld leek te worden gevoed door zekerheden die zo op het oog niet voortkwamen uit zijn economische visie. Het kwam van dieper. Keer op keer drong het magma van zijn verontwaardiging door de korst van zijn wetenschappelijke teksten. De zelfverklaarde materialist bezag de wereld zoals de kerkvaders ooit hadden gedaan: als een slagveld voor de strijd tussen kosmische krachten van goed en kwaad. Communisme was een ‘spook’: iets met een vreeswekkende en krachtige werking. Zoals Origenes ooit werd gekweld door demonen, zo werd Marx gekweld door de mechanismen van het kapitalisme. ‘Kapitaal is gestorven arbeid, die alleen tot nieuw leven kan komen door als een vampier levende arbeid op te zuigen en die des te langer leeft naarmate er meer van wordt opgezogen.’ Dat was niet de taal van een man die zich had bevrijd van epifenomenen. De woorden die Marx had gebruikt voor zijn klassenstrijd – ‘uitbuiting’, ‘slavernij’, ‘hebzucht’ – waren niet zozeer schatplichtig aan het emotieloze jargon van economen als wel aan iets van veel langer geleden: de goddelijke inspiratie waar de Bijbelse profeten zich op beriepen. Als hij zijn volgelingen, zoals hij beweerde, beloofde te bevrijden van het christendom, dan leek die bevrijding verdacht veel op een nieuwe versie ervan.

856. ‘De maatstaf voor iemands medelijden met de armlastigen en de lijdenden zal de maatstaf worden voor de verhevenheid van zijn ziel.’ Die historische les viel te leren van Jezus’ dood aan het kruis. Dat had Nietzsche altijd het meest veracht aan het christendom. Tweeduizend jaar later bracht de ontdekking van de vroegste volgelingen van Christus – dat slachtofferschap een bron van macht kan zijn – nog altijd miljoenen op de been. Rijkdom en positie zijn, in het Amerika van Trump, niet de enige indicaties van status. Dat geldt echter ook voor de tegendelen ervan. Tegenover de priapistisch oprijzende torens, voorzien van vergulde liften, stellen de organisatoren van de Vrouwenmars degenen die onder aan de ladder liggen. De laatsten zullen de eersten zijn, en de eersten de laatsten. Maar hoe bepaal je wie er eerst is en wie laatst? Zoals dat altijd ging bij diverse vormen van macht en bij alle gelaagdheden in de maatschappij: sommigen werden meer gemarginaliseerd dan anderen. Vrouwen die meeliepen in een mars en gelijke rechten eisten, moesten altijd bedenken – als ze rijk waren, hoogopgeleid, blank – dat vele anderen veel erger onderdrukt werden dan zijzelf: ‘Zwarte vrouwen, inheemse vrouwen, arme vrouwen, immigrantenvrouwen, gehandicapte vrouwen, moslimvrouwen, queers, lesbische ‘en transvrouwen.’ Ook de kansarmen hebben hun eigen hiërarchie.

Het is het lot van de heersers dat ze van hun tronen gestoten worden, en van de nederigen om te worden opgeheven. Die gedachte had bezorgde christenen er altijd toe gebracht in te zien hoe bevoorrecht ze waren. Paulinus werd erdoor geïnspireerd om zijn rijkdom weg te geven, en Franciscus om zich geheel te ontkleden voor de bisschop van Assisi, en Elizabeth van Hongarije om in een hospitaal te zwoegen als een keukenmeid. Zo waren ook een angst voor verdoemenis, het verlangen om te worden opgenomen in de rijen der uitverkorenen, en de wanhopige wens om te worden gelouterd van de erfzonde vanaf het moment dat de Pilgrim Fathers uitvoeren het meest vruchtbare zaaibed geweest voor de idealen van het Amerikaanse volk. In de loop van de geschiedenis hadden predikers herhaaldelijk geprobeerd een schuldgevoel wakker te roepen bij dat volk, en hun redding te bieden. Nu, in de eenentwintigste eeuw, werd een vergelijkbaar schuldgevoel opgewekt. Toen de leiders van de Vrouwenmars in oktober 2017 een conventie organiseerden in Detroit, vond een van de actiegroepen het nodig om afgevaardigden af te wijzen. ‘Confronting White Womanhood’ bood blanke feministen de mogelijkheid ‘om hun eigen vrijblijvendheid te beseffen, hun zonden te bekennen en absolutie te krijgen. Op die manier kregen de rijken en hoogopgeleiden de kans om hun ogen te openen. Om de werkelijkheid van de onrechtvaardigheid onder ogen te zien. Om werkelijk wakker te worden. Alleen berouw kon redding brengen. De leden van de actiegroep spraken echter niet alleen tegen de gedelegeerden in de conferentiezaal. Hun blik was ook gericht, zoals altijd al bij predikers in Amerika, op de wereld daarachter. Hun oproep gold alle zondaren. Hun ambitie was om een voorbeeld te stellen.