Uitg. Pelckmans 2024

42. ‘Verschrikkelijk is het geheel, komisch zijn de details.’

59. Honderd jaar na Kafka’s dood kan ik onveranderlijk de loftrompet blijven steken over de kwaliteit van het brood in Berlijn. Het beste brood in de wijde omtrek is het Krustenlaib dat ik koop in de naoorlogse fijnkostzaak Lindner op de Teltower Damm. ‘Butter-Lindner,’ zegt mijn buurvroum Sonja, die blijft zweren bij de ouderwetse, West-Berlijnse benaming van de winkel. Zodra je de korst met het brood mes aansnijdt, verspreidt het brood een aroma van zuurdesem en zure room. Het brood is hard vanbuiten en zacht maar vast vanbinnen. Het ‘Laib’ blijft solide en compact onder de druk van hand en mes en de sneden kun je goed besmeren. Al bij de eerste hap hoor ik hoe Kafka de ongelovigen, die pas nu de singuliere kwaliteit van dat brood gaan waarderen, mild vermaant: ‘Ik schreef toch meermalen da ik hier tot nu toe een zo voortreffelijk brood heb als ik het in Praag tevergeefs heb gezocht.

65. Franz Kafka heeft wel degelijk een meisje van vlees en bloed in een park in Steglitz ontmoet, dat staat zo goed als vast en daar is het me om te doen. Laten we hem zelf aan het woord: ‘Laatst had ik een liefdesavontuur. Ik zat in de zon in de Botanische Garten… toen er een meisjesschool langskwam. Onder de meisjes bevond zich een knappe lange blonde, jongensachtig, die koket naar me glimlachte, van haar mondje een tuitje maakte en me iets toeriep. Ik lachte natuurlijk overvriendelijk terug, ook toen ze zich later nog dikwijls naar me omdraaide. Tot het me stilaan begon te dagen wat ze me feitelijk had gezegd. “Jood” had ze tegen mij gezegd.’ Dat incident beschrijft Kafka in een bewaard gebleven brief van 4 oktober 1923 aan zijn zus Elli. 

98. Kafka liet in zijn brief de beschrijving van de uiterst zeldzame, gelukkige momenten in de omgang met zijn vader weliswaar niet achterwege, maar zag zich toch genoodzaakt een over de hele lijn negatieve eindbalans op te maken, wellicht ook omdat hij in zijn moeder, van wie hij oprecht hield, behalve een slachtoffer ook een stille, onbewuste medeplichtige (`een drijver in de jacht’) van zijn vader zag. Reiner Stach: ‘Vader Hermann was een humeurig, wantrouwig en opvliegend type die thuis een tiranniek gezinshoofd was. De kleine Franz ontwikkelde al vroeg een speciaal zintuig voor de dreiging die van zijn vader uitging. Hij observeerde zijn vader nauwgezet om te kunnen anticiperen op diens gedrag. Sloot vader de deuren hard of zacht? Wat kon je uit zijn stemvolume afleiden? Waren zijn trekken rustig of was zijn gezicht een donderwolk? Op een nacht wordt de kleine Franz, die in zijn bedje om een slok water zeurt, door zijn vader buiten de deur gezet. In zijn beroemde en beruchte Brief aan mijn vader herinnert Franz aan die traumatiserende gebeurtenis, die hem het gevoel gaf dat hij voor de machtige instantie die zijn vader was “een niets” was.’ Van vader Hermann ging volgens Stach een latente dreiging uit waarvan het effect op zich doeltreffend genoeg was om ze niet uit te hoeven voeren. Hij hoefde nooit te slaan. Stach: ‘Dat zou Hermanns vrouw overigens nooit getolereerd hebben. Maar Hermann, die agressief en dominant was, heeft wel voortdurend met dat slaan gedreigd. 

99. Kafka’s schrijven is een overlevingsstrategie die is bezield door zijn streven naar perfecte vormgeving, alsof zijn oeuvre gericht is op het analyseren van het bestaan als een onoplosbare criminele zaak waarin hijzelf als drijver en gedrevene verwikkeld is, een borend onderzoek waarin de woorden de instrumenten zijn waarmee hij zijn waarheid blootlegt, een demasqué dat op den duur zo zwaar op hem weegt dat hij, om die druk te verlichten, op het laatste ogenblik naar Berlijn in de armen van Dora vlucht, weg van Praag, weg van zijn vader en van alles wat de verschrikking van dwang en knevelarij in hem oproept.