Vertaald door Wil Boesten. De Arbeiderspers, Amsterdam. 2024

42. Ten eerste kaap je het thema van de oppositie, want die heeft Skanderbeg op haar vlag geborduurd, de man die de Albanezen verenigde. Maar als jij jezelf kroont met zijn helm dan ben jij de man die de eenheid van de Albanezen vertegenwoordigt, dan krijg jij de nationalisten aan je zijde. Dat bereik je met die helm, daar heb je geen zwaard voor nodig. Ten tweede is dat het beste antwoord aan Brussel: Je herinnert ze eraan dat Skanderbeg het Europese christendom beschermde tegen de Osmanen. Jij verschaft de Albanezen met de Skanderbegtraditie meer gewicht, meer betekenis voor Europa, meer dan je ooit voor elkaar zou krijgen als je in Brussel alleen maar bedelt om meer welvaart. Dáár staat die helm voor. Vergeet niet: de Europeanen zijn geïnteresseerd in afzetmarkten of n symbolen, voor symbolen interesseren ze zich heel wanhopig, omdat ze er zelf geen meer hebben, zij noemen dat een narratief. Als markt is Albanië niet interessant, maar als symbool hebben we met Skanderbegs helm een harde kop! En ten derde laat je, gekroond met Skanderbegs helm, zien dat je een plan B hebt voor het geval de EU ons bedelend buiten laat staan: Groot-Albanië! Waar Skanderbeg óók voor staat, evenals voor de vaardigheid om steeds weer nieuwe bondgenootschappen aan te gaan, waarmee we terug zijn bij China. En het beste is: het kost niks, en een helm is geloofwaardiger dan een zwaard. Hij hoeft alleen maar in de lucht te hangen, als idee, en onrust te veroorzaken in bepaalde hoofden.

44. Tijdens de Hoxha-dictatuur had een man die een zin uitte die kon worden geïnterpreteerd als regimekritisch een levensverwachting van vierentwintiguur. Dat was een groot verschil met andere stalinistische staten, waar regimecritici weliswaar steeds weer in hechtenis werden genomen, maar niettemin vaak overleefden en na de Wende president of diplomaat werden.

49. Mateusz deed het raam dicht: Het is koud, en pathos warmt me ook niet op, zei hij. Daarna sprak hij die zin uit: Alle dictaturen zijn gelijk, maar onderdrukt voelt iedereen zich op zijn eigen manier.

Adam was zo verbijsterd dat hij naar woorden zocht. Die gemeenschappelijkheid hier… juist hier zie je toch… de gemeenschappelijke eisen…

Mateusz glimlachte. Wat mensen eisen in hun verzet tegen een dictatuur, zei hij, vormt nog geen basis waarop je een vrije staat kunt regeren.

Adam: Pardon?

Kijk dan daarbeneden, zei Mateusz. Wat willen ze? Persvrijheid. Dat is wat ze nu roepen. Persvrijheid. En als ze die hebben, wat kopen ze dan? Pornoblaadjes en modetijdschriften. Hij deed het raam weer open, leunde naar buiten.

Horen jullie dat? Onafhankelijke rechtspraak. Roepen ze nu. Maar als ze die hebben willen ze alleen dat zij gelijk krijgen, en dat betekent algauw dat hun vooroordelen bevestigd worden, waarin de televisie kan voorzien. Of er echte onafhankelijke rechtspraak bestaat of niet interesseert de mensen in het leven van alledag amper nog, zolang zij niet hoeven te vrezen dat ze onschuldig worden gearresteerd, maar wel van tijd tot tijd een van ‘die hoge heren’ terecht zien staan. Wat verwachten ze van democratie? Ik zeg je wat ze verwachten: toenemende welvaart. Maar er bestaat geen democratische grondwet, geen model van democratie waarin is vastgelegd dat elke keuze moet leiden tot meer welvaart. Kijk naar China, daar heb je meer welvaart zonder democratie, zonder recht op vrijheid. Kijk naar India, de grootste democratie ter wereld: totale misere. Enzovoort. Geloof me, Adam, iedereen daarbeneden wil iets anders, heeft zijn eigen voorstelling van het leven. Nu hebben ze gemeenschappelijke slogans waarvoor ze samen de straat op gaan.  Als het regime valt, en het regime zal vallen, daarin hebben jullie gelijk, en daar hebben we ook voor gestreden, dan stelt die abstracte vrijheid niemand meer tevreden, dan zullen er heel concreet winnaars zijn en verliezers, dan zullen sommigen zo vrij zijn dat ze zich steeds meer kunnen veroorloven, en anderen zullen de onvrijheid geheel anders ervaren dan vroeger, namelijk als gebrek aan kansen in de jacht op welvaart. En iedereen zal daar andere redenen voor aanwijzen, maar één ding zal hen zeker niet troosten: formele democratie. Waarom zouden ze tevreden zijn dat het tenminste een democratie is waarin ze kansloos zijn en mislukken? En dan zullen we andere slogans moeten aanbieden om de eenheid te herstellen. Slogans die net zo onrealistisch zijn als die over een persvrijheid die niet meer zal zijn dan de vrijheid van mediamagnaten, zo was het en zo zal het op een andere manier weer zijn: tot dusverre was het de Partij, nu zullen

het private persbonzen zijn. De slogans zullen even onrealistisch zijn als die over de wereldvrede die de Sovjetunie garandeert. Democratie betekent immers niet meer dan vrijwillige in plaats van gedwongen instemming met slogans. Bijvoorbeeld: jij kunt nu je geluk beproeven omdat wij je meer kansen geven, zonder al die ideologie, en je wordt niet gearresteerd als je een grap maakt over de regering. En als de mensen veiligheid willen, dan geef je ze een politiestaat met porno en modetijdschriften, ik garandeer je, als ze zich veilig voelen dan hebben ze lak aan democratie!

En voor zulk cynisme is je vader gestorven? vroeg Adam. Mateusz haalde zijn schouders op en glimlachte. Adam dacht: hij meent het niet, het is de wodka.

140. Alleen eeuwig als je het afzet tegen een mensenleven. Maar dit ging generaties lang zo door, tot het moment waarop de Grieken Albanië binnenmarcheerden en de bevolking terroriseerden, daarna de fascisten van Mussolini, vervolgens de nazi’s, steeds weer waren er redenen om te vluchten, en uiteindelijk vluchtten ze voor de communisten, als daar al iemand in slaagde.

Weet je wat eigenaardig is? Een met betrekking tot maffiaorganisaties uniek fenomeen dat alleen te verklaren is vanuit die onophoudelijke Albanese migratiegolven? Albanezen zijn gek op stambomen, voor hen zijn die heilig. Tien, twintig generaties kunnen ze terughalen, en soms nog meer, het is echt een idee-fìxe van ze. Stel dat een Albanees, die laten we zeggen de naam Velaj draagt, in ’91 tijdens de grote exodus naar Bari kwam, waar een oud ingezeten familie Velaj leefde, dan wisten ze dat er in Albanië ooit twee broers waren, laten we zeggen in de zeventiende eeuw, van wie er één naar Italië is gegaan. En dat de Velaj die nu arriveert, afstamt van die andere broer. Op dat moment treedt meteen de wet van de familiesolidariteit in werking. Sommige Arbëresh-families in Zuid-Italië hebben in de loop der tijden een zakelijke niche gevonden tussen de cosa nostra en de ’ndrangheta. Daarop kon die nieuwe Albanese migratie in Italië voortborduren, en zij konden door de versterking hun zakelijke bereik vergroten. Maar wat belangrijk is, wat je moet begrijpen: Albanezen zeggen altijd dat er geen Albanese maffia bestaat, dat er alleen families zijn, en die koesteren een groot wantrouwen tegenover iedereen die niet door bloedbanden met hen verbonden is. Dat onderscheidt ze inderdaad van Italiaanse maffiaorganisaties, waar je lid van kunt worden en waar je vertrouwen kunt winnen, bijvoorbeeld door te beginnen met koeriersdiensten, en uiteindelijk te moorden in opdracht. De Albanezen zeggen: een vreemde die bereid is in opdracht van mij een moord te begaan, als beroep als het ware, kan morgen al, eed of geen eed, een verzoek indienen voor opname in een getuigenbeschermingsprogramma, en mij in het gevang doen belanden. Maar een familielid zou zoiets nooit doen.

186. Zo, zei de oude Siegfried Adnit Lenz tegen Karl Auer, nu kent u mijn geschiedenis..

Het is de geschiedenis van uw vader, zei Karl Auer.

De geschiedenis van een mens begint niet pas met zijn geboorte, zei meneer Lenz, niemand begint het verhaal van zijn leven op een onbeschreven blad.

Begrijp je nu, zei Baia, wat de Kanun betekent?

Karl Auer voelde zich niet op zijn gemak. Aangedaan, ja, maar…

204. Als student had hij de chef net zo verafgood als Mercedes, die zijn bureauchef werd, hij werd zijn woordvoerder. Op dezelfde manier had zijn moeder indertijd alles gedaan voor zijn vader en diens chef. Wat is het verschil tussen loyaliteit en loyaliteit? Zijn tante Xhulieta vertelde hem het volgende verhaal: Nadat zijn vader lid was geworden van het Centraal Comité had de ‘Eerste Kameraad, de man voor wie in alle steden van het land tijdens zijn leven monumenten en standbeelden werden neergezet, met een uitgestoken arm die naar de toekomst wees, die man dus, had zijn hoed voor haar afgenomen en haar hand gekust — zo vaardig en charmant, scheen zijn moeder te hebben gezegd, ‘echt Weense School, en dat ze in zijn ogen had gekeken en alles geweten.

Wat wil dat zeggen, ‘alles geweten’?

Dat was wat ze zei, aldus tante Xhulieta. De speelse glimlach in zijn mondhoeken, zijn blik na de kushand, en ze wist alles. Dat hij een bijzondere man was voor wie ze alles zou geven. Het waren haar woorden. Hij had zijn hoed afgenomen! De Eerste Kameraad had bijna altijd een hoed op — maar wie had gezien dat hij die voor iemand afnam? Op een dag merkte ze echter dat die ‘geliefde leider’ en ‘Eerste Kameraad’ aan wie haar man zijn leven had gewijd, alleen nog een zieke man met waanideeën was, en haar leven lag in puin. Het bouwmateriaal dat bedoeld was voor woningen gebruikte hij om bunkers te bouwen, duizenden en nog eens duizenden nutteloze kleine bunkers, die niets en niemand beschermden. Je vader verdween en je moeder werd niet meer toegelaten tot de man die ooit zijn hoed voor haar had afgenomen. De beslissing die je moeder toen nam was zo bezien alleen maar consequent, en je mag van geluk spreken, zei tante Xhulieta tegen Ismail, dat ze jou niet heeft meegenomen. Jij was hem immers ook volledig toegewijd. Je werd opgedoft en op tafel gezet als hij bij jullie thuis kwam, vroeger waren er bij jullie thuis avondjes ter ere van hem… jullie woonden in Blloku immers schuin tegenover hem, wat een privilege, wat een signaal aan de anderen…! en jij moest een lofzang opzeggen…

Nee!

Jawel. Niks ingewikkelds, altijd heel kort, want je was nog heel klein. Bergen zullen vliegen/met Enver zullen we zegevieren. 

Nee!

Jawel! Daarna bleef het stil in de kamer. De Eerste Kameraad glimlachte en na een ondraaglijk lange seconde begon hij te klappen. Dan brak er gejuich los, je moeder kuste je en tilde je van de tafel op de grond, en hij aaide een keer over je hoofd. Dat was een zegen die ook in een atheïstische staat mogelijk was.

253. Jouw baan is goedpraten wat je chef doet en zegt. Al is het nog zo’n flauwekul, jouw taak is te zeggen dat het geniaal is. Als er bewijs opduikt dat erop wijst dat je chef corrupt is, dan mag jij hier opdraven om te verklaren dat het een intrige is, dat de bewijzen vervalst zijn, uit hun context gehaalde chats, een lastercampagne van de oppositie die de chef alleen maar zwart wil maken, enzovoort. Ben jij over- tuigd van wat je zegt? Heb je de feiten gecontroleerd? Nee. Je chef zegt: Ga naar buiten en wijs die beschuldigingen van de hand. En dat doe je. En jij wil mij uitleggen wat objectiviteit is? Ja, ook ik heb opdrachtgevers. En natuurlijk willen die bepaalde dingen. Maar nu leg ik je het verschil uit!

Meer dan een tiental journalisten was inmiddels om Ismail Lani en Gino Trashi heen komen staan, en Trashi zei glimlachend: Wat jij goedpraat valt uit jouw mond meteen voor je voeten op de grond. Maar wat ik fotografeer is een blijvend beeld. En om het helemaal duidelijk te maken: wat jij zegt is beweerde realiteit, wat ik fotografeer daarentegen is gedocumenteerde realiteit. Als de invalshoek die ik vind mogelijk is, dan is die echt. Objectief.

Hij streek over Lani’s bovenarm. Duidelijk?

Hij had de lachers op zijn hand, zelfs de collega’s die hem eigenlijk niet mochten vanwege zijn gewetenloosheid of vanwege zijn succes, per slot van rekening had hij al foto’s gepubliceerd in de Duitse Zeit vooral in Paris Match, in Parijs waren ze dol op hem vanwege Le choc des photos.

317. Het nieuwe Tirana is ontworpen en gebouwd in de tijd van de bezetting door fascistisch Italië. Het oude Tirana was een dorp met kronkelige straatjes, in het wilde weg gebouwde hutten en kleine huizen, sommige werden dwars over de weg neergezet, zodat er talloze doodlopende stegen ontstonden. Maar het nieuwe Tirana moest een metropool worden, hoofdstad van de weer bij het Romeinse Rijk ingelijfde provincie. Het oude Tirana liet men links liggen, en het nieuwe werd ontworpen aan de tekentafel. Mussolini was persoonlijk geïnteresseerd in het nieuwe stadsplan. Luister! Het was de tijd van de eerste vliegtuigen. Het vliegtuig opende ook een nieuw perspectief op de architectuur. Mussolini had het idee dat Nieuw-Tirana van boven gezien de vorm van een lictoren- bundel moest hebben. Van hét symbool van de fascistische macht. Een roedenbundel, waarin een bijl is vervat.

Stel je voor, zei Ylbere, dat je boven Tirana vliegt, je kijkt naar beneden en wat zie je? De Boulevard met zijn boomrijen, volkomen buitenproportioneel, vandaag net als toen, indertijd heette hij Viale Dell’ Impero, hij moest de door roeden omvatte steel van de bijl voorstellen. De stompe kant van de bijl wordt gevormd door de drie gebouwen aan het zuidelijke uiteinde van de Boulevard, het Casa del Fascio, tegenwoordig de Polytechnische Universiteit, het fascistische Centrum voor Kunst- en Communicatie, tegenwoordig de Kunstacademie, en het fascistische Centrum voor Sport en Jeugd, tegenwoordig het Archeologisch Museum. Zoveel wit marmer dat de bijl glinstert. Het voetbalstadion, een ovaal, stelt de kling van de bijl voor. En aan het uiteinde, door groenstroken die er vanboven uitzien als uitgestrekte vingers gescheiden van de bijl, ligt Blloku. En dat betekent?

Ismail grijnsde , hij kon zich voorstellen wat zou volgen, en dat vond hij echt komisch, of tragikomisch.

Dat wil zeggen dat de communistische nomenclatura al die tijd naast de fascistische bijl woonde, van bovenaf gezien hield zij de steel van de lictorenbundel in haar hand. 

Gelukkig groeit de stad tegenwoordig weer in het wilde weg. Ik geloof dat er van Mussolini’s stadsplan niets meer te zien is. 

Of wie weet, misschien toch. We zouden moeten kunnen vliegen. 

402. U spreekt overigens voortreffelijk Duits, heelft u Duits gestudeerd?

Ja. En ik heb ook een beurs voor Duitsland gehad. In 1986 na de dood van Hoxha. Dat was een spannende tijd. Ik zou daar veel over kunnen vertellen. Maar weet u wat grappig  is? Toen ik terugkwam in Tirana geloofde niemand wat ik vertelde.

Hoezo?

Ja, dat was ongelooflijk. Bijvoorbeeld dat er in Duitsland geen bananen waren. Dat kon niemand in Tirana zich voorstellen. Hier vond en vind je immers bananen op elke straathoek.

Waar heeft ugestudeerd? In Leipzig.

Ik moet zeggen dat dat mij ook is opgevallen, zei Karl Auer. De vele bananenverkopers in Tirana. En goedkoper dan in de supermarkt.

Zo komt de cocaïne het land binnen, zei Max-Otto, verstopt in bananendozen. Die bananen hebben de drugsbarons niet nodig, ze halen de cocaïne uit de zending en geven de bananen aan arme mannen die een beetje geld kunnen verdienen met de verkoop ervan. De bananen zijn goedkoper dan in de supermarkt omdat ze we gratishebben gekregen. Hiervandaan wordt de cocaïne verspreid over heel Oost-Europa terwijl de Albanezen zich miselijk eten aan bananen.